Pozyskanie drewna w okresie lęgowym ptaków, czyli o ekologicznych i prawnych aspektach zarządzania w leśnictwie

Przekształcenia ekosystemów leśnych wraz z elementami wchodzącymi w ich skład to najczęściej dostrzegane przez przyrodników efekty gospodarki leśnej. Szkody będące bezpośrednim skutkiem prac leśnych zauważane są rzadko, a te pozostające w sferze zainteresowań tzw. ekotechniki pozyskiwania drewna wiążą się przede wszystkim z produkcyjnym aspektem leśnictwa (uszkodzenia drzew, nalotu, roślinności runa czy szkody glebowe). Jednak problem zagrożenia i niszczenia organizmów żywych podczas prac leśnych istnieje i dotyczy w szczególności zwierząt kręgowych, a wśród nich ptaków. Wiosenno-letnie pozyskanie drewna obejmujące okres rozrodczy ptaków jest faktem. Prawdą jest również, że terytoria ptaków są rozmieszczone w lasach stosunkowo równomiernie. W związku z tym podczas ścinki i zrywki drewna dochodzi do niszczenia gniazd, płoszenia i zabijania ptaków, przy tym największe straty są wynikiem cięć zupełnych, prowadzonych w szczycie sezonu lęgowego. Wszystkie te elementy, wraz z przyczynami naturalnymi, skutkują zmniejszeniem produkcji młodych, co jest szczególnie niekorzystne dla gatunków ptaków o niskiej liczebności.

Na podstawie danych o zagęszczeniu ptaków lęgowych, strukturze wiekowej drzewostanów oraz powierzchniowym rozmiarze prac gospodarczych w lasach, oszacowano dla roku 2002 liczbę par ptaków, których gniazda były zagrożone zniszczeniem lub  już uległy zniszczeniu w wyniku pozyskania drewna i zabiegów pielęgnacyjnych. Szacunków dokonano dla lasów sosnowych będących własnością Skarbu Państwa (w zarządzie Lasów Państwowych), które wówczas stanowiły 57,5% zalesionej powierzchni Polski. Obliczono, że podczas cięć zupełnych, które w okresie lęgowym ptaków były prowadzone na powierzchni 7904 ha (wartość oszacowana) zagrożonych było lub zniszczeniu uległo 48 370 ptasich lęgów* (należy przy tym podkreślić, że drzewostany starszych klas wieku zasiedlają m.in. gatunki ptaków, które nie znajdują dogodnych do gniazdowania warunków w drzewostanach młodszych, np. dziuplaki, czy te gniazdujące w warstwie krzewów). Podczas czyszczeń i trzebieży, które w roku 2002 podczas sezonu lęgowego objęły odpowiednio około 19 i 65 tysięcy hektarów, zagrożonych było około 232 tys. lęgów ptaków, a blisko 10% z nich mogło ulec zniszczeniu (trudne do oszacowania pozostają straty w lęgach, będące wynikiem niszczenia chwastów – koszenia, mogą być one jednak znaczne, gdyż zabiegi te są prowadzone na dużej powierzchni i w większości przypadają na maj i czerwiec). Bezpośrednie dokumentowanie takich zniszczeń jest z wielu przyczyn bardzo utrudnione (autorowi znane są przypadki zniszczenia lęgów kilkunastu gatunków ptaków, w tym: krogulca Accipiter nisus, myszołowa Buteo buteo, puszczyka Strix aluco, krętogłowa Jynx torquilla, zaganiacza Hippolais icterina, kapturki Sylvia atricapilla, modraszki Parus caeruleus, kruka Corvus corax, szpaka Sturnus vulgaris, zięby Fringilla coelebs i grubodzioba Coccothraustes coccothraustes).

Prawo

Ustawa o ochronie przyrody wskazuje możliwości wprowadzenia w stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową zakazów zabijania, okaleczania, niszczenia ich jaj, postaci młodocianych, niszczenia gniazd i lęgowisk. Jednak ta sama ustawa dopuszcza możliwość odstąpienia od zakazów w przypadku czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów.

W rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, w odniesieniu do większości gatunków wykorzystano możliwość wspomnianych odstępstw. Wyjątek stanowi tu  grupa zwierząt podlegająca ochronie strefowej (bocian czarny, bielik, gadożer, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby, orzeł przedni, orzełek, kania czarna, kania ruda, rybołów, głuszec i puchacz). Pozostałe gatunki, mogą zgodnie z tym rozporządzeniem pozostawać pod bezpośrednią presją prac gospodarczych, nawet mimo postulowania dla kilkunastu z nich wprowadzenia ochrony czynnej (gągoł, nurogęś, kobuz, żuraw, włochatka, sóweczka, dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł zielony, dzięcioł czarny, dzięcioł średni, dzięcioł białogrzbiety i dzięcioł trójpalczasty) – co jest niekonsekwencją. Jednak przytoczone rozporządzenie nie rozwiązuje problemu odpowiedzialności za płoszenie, niszczenie gniazd i zabijanie dziko żyjących zwierząt. Obowiązująca od kilkunastu lat ustawa o lasach stanowi jednoznacznie o ochronie zwierząt, w tym ptaków: w lasach zabrania się (art. 30) m.in. niszczenia lęgowisk i gniazd ptasich (ust. 1, pkt. 11) oraz płoszenia i zabijania dziko żyjących zwierząt (ust. 1, pkt. 12). Braku przestrzegania tych norm nie usprawiedliwia nawet najbardziej racjonalna gospodarka leśna, jak to jest w przypadku rozkopywania gruntów i niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin.

Mimo tak wyraźnie zaznaczonych zakazów, corocznie podczas sezonu lęgowego dochodzi do płoszenia i zabijania ptaków oraz niszczenia ich gniazd w czasie prac pozyskaniowych. Podstawowym źródłem problemów, skutkującym największymi zniszczeniami, są cięcia zupełne. Analogiczne kwestie były podnoszone w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Oceniono, że w roku 2001 w lasach centralnej i północnej części Ontario, w wyniku zrębów zupełnych prowadzonych podczas okresu lęgowego ptaków zostało zniszczonych ok. 85 tys. gniazd z 255 tysiącami młodych. Wspomniane zapisy ustawy o lasach chronią ptaki w ogóle, bez konkretyzowania gatunków czy grup. Podobnie jak ustawa o ochronie zwierząt, która  dotyczy również zwierząt dzikich i bez rozróżniania gatunków głosi (art. 21), że „zwierzęta wolno żyjące stanowią dobro ogólnonarodowe i powinny mieć zapewnione warunki rozwoju i swobodnego bytu”.

Certyfikacja lasów

Certyfikaty nadawane przez pozarządowe organizacje są z założenia wynikiem niezależnych ocen gospodarki leśnej. Certyfikat branżowy musi dawać nabywcy gwarancję, że działania prowadzące do wyprodukowania drewna nie zagrażają środowisku naturalnemu. Najbardziej popularny schemat certyfikacji, który dostarcza klientom wiarygodnej informacji i gwarantuje przyrodnicze bezpieczeństwo gospodarki leśnej, to FSC. Przyjęty przez Radę ds. Dobrej Gospodarki Leśnej (Forest Stewardship Council), system opiera się o Międzynarodowe Zasady i Kryteria, które jednostka audytowana musi spełniać, aby otrzymać certyfikat (a jej pracownicy zobowiązują się do ich przestrzegania). Podstawowym przepisem stosowanym przez FSC jest „zgodność z prawem i zasadami FSC” („Gospodarka leśna powinna uwzględniać wszystkie odnośne prawa danego kraju...”). Inne, ważne w kontekście poruszonych kwestii ochrony ptaków, nie tylko prawnej, są m.in. następujące zasady i kryteria:

• „5.3. Gospodarka leśna powinna minimalizować ilość strat powstałych podczas pozyskania drewna oraz jego obróbki na miejscu, oraz unikać niszczenia innych zasobów leśnych”
• „6. Gospodarka leśna powinna chronić różnorodność biologiczną i jej wartości /.../ a dzięki tym działaniom utrzymywać funkcje ekologiczne oraz integralność lasu”
• „6.1. Należy dokonać pełnej oceny wpływu na środowisko i uwzględnić ją w systemie gospodarowania /.../. Wpływ na środowisko powinien być oceniony zanim podjęte zostaną działania zakłócające stan tego środowiska”

Wymienione wyżej zasady zostały przyjęte przez członków-założycieli oraz Zarząd FSC we wrześniu 1994 r., czyli przed rozpoczęciem procesu certyfikacji polskich lasów, a po uchwaleniu ustawy o lasach. Traktując cytowaną „powinność” jako obowiązek, należy stwierdzić, że jednostki gospodarujące lasami, aby utrzymać certyfikat, są zobligowane do przestrzegania opisanych wcześniej zapisów prawa. Ewentualnie firmy nadające certyfikat winny wyraźnie informować o wyjątkowym traktowaniu tych zapisów i nieuwzględnianiu ich w procesie certyfikacji.

Ptaki w gospodarstwie leśnym

Jeszcze 20 lat temu twierdzono, że podstawowym celem gospodarstwa wiejskiego, w tym leśnictwa, jest zawsze pozyskiwanie plonu z odpowiednio zagospodarowanego środowiska przyrodniczego. Elementy przyrody nie posiadające znaczenia gospodarczego były, w podejściu ogólnym, zazwyczaj ignorowane. Jednak już wtedy miejsce ptaków w gospodarstwie leśnym, przede wszystkim w odniesieniu do makrobiologicznej metody ochrony lasu, było ugruntowane. Poza tym, większość prac pozyskaniowych prowadzono wówczas od października do marca, gdyż taki termin pozyskania dawał pewność otrzymania surowca najlepszej jakości. Nie istniało zatem bezpośrednie zagrożenie lęgów ptasich wynikające z prac pozyskaniowych prowadzonych w okresie lęgowym, mimo, że sam sposób zagospodarowania lasów nawiązywał do metod plantacyjnych (a w konsekwencji był zgubny dla szeregu organizmów).

Większość faktów, mających uzasadnienie w tradycyjnie rozumianej racjonalności gospodarczej, przemawia za prowadzeniem prac pozyskaniowych poza okresem wiosenno-letnim. Nowsze zalecenia, wywodzące się z proekologicznego trendu gospodarowania w lasach, również promują ograniczenie wykonywania cięć do okresu zimowego. W Instrukcji Ochrony Lasu podkreślono konieczność ochrony istniejących populacji ptaków i stwarzania korzystnych warunków do ich rozwoju. I choć z punktu widzenia ochrony lasu, jakości i konserwacji drewna pozyskanie wiosenno-letnie jest generalnie niekorzystne, to z wielu przyczyn nie rezygnuje się z niego. Dzięki współpracy leśników i drzewiarzy możliwa jest regularna dostawa surowca, a argumenty przemawiające za jej kontynuacją to ewentualny wzrost kosztów składowania i ochrony surowca oraz problemy utrzymania ciągłości produkcji przez zakłady przemysłu drzewnego, a także zagrożenie wielu osób okresową utratą pracy.

Jednak aby gospodarka leśna zasługiwała na miano trwałej lub proekologicznej, konieczne jest co najmniej zrównanie jej funkcji produkcyjnej z aspektem szeroko rozumianej ochrony przyrody. Racjonalność gospodarowania, jako cecha świadomej działalności ludzkiej polegająca na dobieraniu odpowiednich środków do osiągnięcia zamierzonych celów, musi w pełni opierać się na podstawach przyrodniczych. Ale nie tylko na przyrodniczych podstawach produkcji drewna, lecz także na podstawach funkcjonowania leśnych ekosystemów. W „Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej” zwrócono już uwagę, że ochrona różnorodności biotycznej musi obejmować przyrodę całego kraju, bez względu na formę jej użytkowania czy stopień przekształcenia. Podkreślono też konieczność integracji zabiegów ochronnych z działaniami – ważnych dla tej ochrony – sektorów gospodarki i administracji publicznej. Wychodzą temu naprzeciw uregulowania prawne oraz zalecenia branżowe. W odniesieniu do dzikich zwierząt postuluje się zabezpieczanie ostoi i ich stanowisk przed zagrożeniami zewnętrznymi, wykonywanie zabiegów ochronnych utrzymujących właściwy stan ich siedlisk, dostosowanie terminów i sposobów wykonywania prac leśnych do okresów rozrodu oraz promowanie takich technologii prac, które umożliwią zachowanie ostoi i stanowisk gatunków chronionych.

Tradycyjnie rozumiana racjonalność gospodarowania ustępuje miejsca gospodarowaniu trwałemu. Zaleca się stosowanie technik i technologii przyjaznych środowisku, nie powodujących szkód w glebie, roślinności czy biotopach zwierząt. W tym kontekście ochrona pojedynczych osobników, podstawowych jednostek organizacji życia, wydaje się oczywista i kwestii tej nie trzeba specjalnie podnosić. Jednak przytoczone wcześniej zagrożenia ptaków i niszczenie ich lęgów podczas prac leśnych pozbawia nas tej pewności. Nawet Instrukcja Ochrony Lasu, gdzie podparto się zapisami ustawy o lasach, dopuszcza możliwość pozyskiwania drewna w okresie wiosenno-letnim, mimo jednoczesnego zalecania realizacji działań stwarzających lub poprawiających warunki egzystencji w środowisku leśnym organizmów chronionych, zagrożonych oraz uważanych za pożyteczne. Zakładając, choćby w związku z chęcią poszanowania prawa, że zarządzający lasami zrezygnują z cięć zupełnych, a nawet pielęgnacyjnych w okresie od kwietnia do czerwca, niżej zaproponowano kilka kolejnych rozwiązań mogących obniżać prawdopodobieństwo niszczenia gniazd ptaków na początku i pod koniec ich sezonu rozrodczego (marzec oraz lipiec/sierpień).

• liczba gatunków i zagęszczenie lęgowych par ptaków uzależnione są od warunków środowiska, przede wszystkim strukturalnych cech roślinności; w przypadku odniesienia wspomnianych charakterystyk do średniego wieku drzewostanów i warunków siedliskowych w jakich te drzewostany wzrastają, również odnajdujemy pozytywną zależność. Liczba gatunków i liczebność ptaków wzrasta wraz z wiekiem i jakością siedliska; wspomniane cechy taksacyjne są również najczęściej stosowanymi przez praktykujących leśników do opisu wydzieleń w lasach zagospodarowanych, więc wykazane zależności można wykorzystać do zminimalizowania potencjalnych szkód powodowanych przez prace leśne; leśnicy mając możliwość wyboru powierzchni, na których będzie prowadzone pozyskanie drewna, powinni dążyć do tego, aby z początkiem (marzec) i z końcem (lipiec/sierpień) sezonu lęgowego ptaków prace pozyskaniowe prowadzone były drzewostanach jak najmłodszych i najmniej żyznych; takie postępowanie, w warunkach niższego zagęszczenia ptaków w drzewostanach młodszych i uboższych, zmniejszy prawdopodobieństwo ewentualnego niszczenia gniazd i zabijania młodych oraz dorosłych ptaków podczas ścinki, zrywki drewna i prac towarzyszących;
• w wydzieleniach, w których planowane jest wykonywanie trzebieży w marcu lub lipcu/sierpniu, należy już w okresie zimowym usunąć warstwę podszytu i podrostu porastającą szlaki zrywkowe (w toku prac i tak ulegnie zniszczeniu);
• w przypadku prowadzenia, we wspomnianych wyżej terminach, cięć zupełnych należy wcześniej (w okresie zimowym) przygotować powierzchnie zrębowe usuwając z nich dolną warstwę drzewostanu;
• w marcu i lipcu/sierpniu, także podczas cięć przygodnych, należy zupełnie zaniechać ścinania drzew dziuplastych;
• w zabiegi niszczenia chwastów, mogące zagrażać lęgom, należy przesunąć poza okres lęgowy ptaków.

Podsumowanie

Proces zarządzania w leśnictwie winien uwzględniać sezonowość w życiu ptaków – w okresie wiosennym należy zaniechać wszelkich prac gospodarczych, które niosą ze sobą ryzyko niszczenia gniazd i lęgów, uśmiercania i płoszenia ptaków. Tak stanowi prawo. Za przesunięciem prac pozyskaniowych poza okres wiosenno-letni przemawiają również fakty z zakresu leśnictwa konwencjonalnego i założony kierunek jego przemian. Jeśli gospodarka w lasach będących własnością Skarbu Państwa czy właścicieli prywatnych ma zasługiwać na miano wielofunkcyjnej i proekologicznej nie tylko w oczach laików, należy odstąpić od prac pozyskaniowych w okresie lęgowym ptaków. Ewentualne lobbowanie środowisk związanych z gospodarką leśną na rzecz zniesienia tych jednoznacznych zapisów w artykule 30 ustawy o lasach albo zmiana schematu czy kreowanie nowych, „łatwiejszych” systemów certyfikacji, jak to miało miejsce w Austrii, Kanadzie czy Stanach Zjednoczonych, będzie niczym innym jak tylko próbą realizacji kulawej wielofunkcyjności polskich lasów. Nie będzie ona dotyczyła trwałości lasów w rozumieniu ekosystemu, lecz tylko drzewostanu. Rzetelna i szczegółowa (miesiąc i rodzaj prac, sposób cięć, wiek, siedlisko) informacja o powierzchniowym rozmiarze prac gospodarczych w okresie, kiedy mogą one zagrażać ptakom lęgowym (marzec-lipiec) powinna stać się oficjalnym wskaźnikiem jakości ochrony przyrody w lasach zarówno prywatnych, jak i zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe.

Tomasz Wilżak

* Wg oficjalnych danych PGL LP, w porównaniu do omawianego sezonu, w roku 2003 powierzchnia zrębów zupełnych – nie cięć – zmniejszyła się o 23,7%, jednak prawdopodobnie nie uwzględniono tu rębni gniazdowej zupełnej IIId, którą nowe Zasady Hodowli Lasu zaliczają do grupy rębni złożonych.
Niniejsze opracowanie jest zmienioną i skróconą wersją artykułu „Racjonalne rozłożenie prac gospodarczych w lasach jako narzędzie ochrony ptaków: konieczność czy możliwość?”, który znajdzie się w publikacji: Anderwald D. (red.), 2006, „Aktywne metody ochrony przyrody w zrównoważonym leśnictwie”; Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 8, 1.

Autor jest przyrodnikiem, absolwentem Wydziału Leśnego AR w Krakowie.