DZIKIE ŻYCIE

Poleska egzotyka

Andriej Abramčuk

W dawnych czasach, gdy Białoruś, a zwłaszcza jej południowa część – Polesie, stanowiła krainę nieprzebytych bagien i lasów, krainę licznych niepłochliwych ptaków i innych zwierząt, czapla biała była wówczas w naszym kraju rzadkim gościem. W połowie XIX wieku pojawiają się pierwsze naukowe opracowania o ornitofaunie Białorusi. Wówczas – jak piszą dawni badacze – na Pińszczyźnie gnieździły się jeszcze warzęchy, pelikany i uhle. Jednak o gniazdowaniu czapli białej nie ma żadnych wieści z tamtego okresu.

Pierwsze informacje o występowaniu tego ptaka na Białorusi zawierają prace W. N. Sznitnikowa, który obserwowała czaplę białą – BBC (z ros. bolszaja biełaja caplia) dwukrotnie: w 1900 i w 1901 r. w okolicach Pińska. Później BBC nie była widywana na Białorusi przez ponad pół wieku. Ale od lat 70. i początku 80. spotkania z tym ptakiem stały się coraz częstsze. Pierwotnie ptaki obserwowano głównie w czasie wiosennych i jesiennych przelotów, później także w sezonie lęgowym. Na początku lat 80. znaleziono kilka gniazd i kilkakrotnie obserwowano młode nieloty w koloniach czapli siwej. Pierwsza kolonia lęgowa – 8 gniazd, odnotowana była na rzece Prypeć na granicy z Ukrainą w 1994 r. Kolonię obserwowano ze śmigłowca, dlatego niemożliwe było dokładne ustalenie, czy znajdowała się na terytorium Białorusi czy Ukrainy. I wreszcie w 1997 r. gniazda i pisklęta czapli białej stwierdzono naraz w dwóch miejscach na Białorusi: w kolonii czapli siwej, która znajdowała się w zakazniku* „Prostyr” w rejonie pińskim i w mieszanej kolonii czapli siwych i kormoranów w rejonie łuninieckim.


Czapla biała. Fot. Andrej Abramcuk, Zachodniopoleski Oddział APB
Czapla biała. Fot. Andrej Abramcuk, Zachodniopoleski Oddział APB

Na początku XXI w. ptaki zaczęto spotykać znacznie częściej prawie na całym terytorium Białorusi, a szczególnie na południu, na Polesiu. W latach 2002-2003 znaleziono naraz 5 nowych gniazdowisk tego gatunku w rejonach brzeskim, drohiczyńskim, pińskim i berezowskim obwodu brzeskiego.

W Europie obecnie BBC notowana jest jako gniazdowa w ponad 20 krajach. Zasadniczy areał gniazdowy jest podzielony i obejmuje wschodnie i południowo-wschodnie części kontynentu. Zgrupowania największych populacji lęgowych skoncentrowane są na południu Rosji i Ukrainy. Bliżej Białorusi, największe kolonie gniazdowe notowane na Ukrainie to: Kijowski zbiornik zaporowy – ok. 100 par, jezioro Lubiaź w obwodzie wołyńskim – ponad 25 par. Wg danych z 2004 r., liczebność par gniazdowych przewyższa 100 tylko w 7 krajach Europy, włączając Turcję i Rosję, a wyłączając Białoruś. Liczebność tego gatunku na Białorusi w ciągu ostatnich 5 lat znacznie wzrosła. O ile na początku stulecia naliczono 10-50 par, to w 2004 r. już około 200-300. W większości krajów europejskich, jak i na Białorusi obserwuje się tendencję do zwiększania liczebności.

W naszym kraju, jak już zaznaczono, większość znanych kolonii gniazdowych zlokalizowana jest na południu – na Polesiu. Największe z nich znajdują się na stawach rybnych „Sielec” (berezowski rejon) – ok. 60 par, a także w koloni czapli i kormoranów w ujściu rzeki Łań (łuniniecki rejon) – od 20 do 40 par. Dwie kolonie położone są w zakazniku „Prostyr” (piński rejon). W jednej z nich w 2003 r. naliczono około 20 par, w drugiej nie mniej niż 10. Dość duża kolonia istnieje na wyspach Pogostskiego zbiornika zaporowego, również w pińskim rejonie. W czasie badań w 2003 r. tutaj właśnie, na trzech wyspach, stwierdzono nie mniej niż 15 gniazd tego gatunku.

Los dwóch innych kolonii jest dość smutny. To kolonie na stawach rybnych „Stradocz” (brzeski rejon) i „Nowosiółki” (drohiczyński rejon). W pierwszej z nich, z niewyjaśnionych przyczyn, liczebność gniazdujących ptaków jest niewielka i ponadto rozmnażają się one nie każdego roku. Zaś w drugiej – na stawach rybnych „Nowosiółki”, jeszcze w latach 2002-2003 notowano do 15 gniazdujących par. Jednak już w 2004 r. ktoś zniszczył tę kolonię, a w 2005 r. ptaki w ogóle tu nie gniazdowały.

Typowymi miejscami występowania BBC są rozległe trzcinowo-pałkowe szuwary w trudnodostępnych, zabagnionych dolinach rzek lub na morskich wybrzeżach. Jednak na Białorusi najczęściej owe trzcinowe zarośla występują na wielkich, sztucznych zbiornikach wodnych, stawach gospodarstw rybackich, jak również w dolinach rzecznych. Większość znanych kolonii gniazdowych w naszym kraju znaleziono właśnie na stawach rybnych. Ptak buduje gniazda najczęściej razem z innymi gatunkami czapli: siwą i ślepowronem, jednak spotyka się również i samodzielne kolonie. Często bywa tak, że zlokalizować kolonię jest znacznie łatwiej niż do niej dotrzeć. I tak np. w czasie kontroli jednej z kolonii na rzece Prostyr, zanim do niej dotarliśmy, straciliśmy dwie godziny na przebycie niespełna stu metrów. Przyszło nam przebijać się przez potężne zarośla trzcinowe i trudne do przejścia zakrzaczenia iwy, trzeba było obchodzić raz po raz pojawiające się pod nogami cieki i starorzecza. Kolonie na stawach i sztucznych zbiornikach wodnych zwykle zlokalizowane są także w rozległych trzcinowiskach na brzegach wysepek lub na brzegu zbiornika, ale daleko od tafli wody. Dlatego trudno się tam dostać, zarówno pieszo, jak i łodzią.

Gniazda buduje BBC, w odróżnieniu od czapli siwej i ślepowrona, częściej na połamanych trzcinach i z trzcin, znacznie rzadziej na gałązkach iwy. Kształtem przypominają one odwrócony stożek. Rozmiary są dość duże: średnica – od 50 do 100 cm, wysokość – 30 do 50 cm. Początkowo, gdy dorosłe ptaki budują gniazdo, umieszczają go na dość dużej wysokości nad wodą, do pół metra, a nawet wyżej. Potem, w czasie wysiadywania, a zwłaszcza karmienia piskląt, gniazdo pod ciężarem dorosłych ptaków i piskląt stopniowo osiada i podloty stoją z reguły już w gnieździe w pełni pogrążonym w wodzie. Dlatego o ile na początku gniazdowania dorosłe ptaki są dobrze widoczne wśród trzcin z jakiegokolwiek wzniesienia, o tyle piskląt nie można dostrzec wśród potężnego zielonego morza podrośniętych trzcin.


Czaple białe i siwe. Fot. Piotr Morawski
Czaple białe i siwe. Fot. Piotr Morawski

Do gniazdowania ptaki przystępują zwykle w końcu kwietnia lub na początku maja. Wtedy w gnieździe pojawia się od 2 do 6 (najczęściej jednak – tak jak u innych czapli – 4) błękitnych, dużych jaj. Wysiadywanie trwa około 25-26 dni. Pisklęta wykluwają się pod koniec maja. Jednak w rzeczywistości sezon gniazdowy jest bardzo wydłużony. Jednocześnie można w kolonii zobaczyć zniesienia, jedno- dwudniowe pisklęta oraz ptaki w wieku nawet kilku tygodni. Puchowa pokrywa piskląt jest czysto biała, skóra ma oliwkowo-zieloną barwę, a dziób jest żółty. Młode przebywają w gnieździe ok. 40-45 dni. Po wylocie łączą się wraz z osobnikami dorosłymi w ogromne zgrupowania i przebywają zwykle na stawach rybnych. W chwili obecnej na stawach będących gospodarstwami rybackimi na Polesiu („Nowosiółki”, „Białe”, „Łoktysze”, „Sielec”) można obserwować grupy od kilkuset do kilku tysięcy osobników. Wg danych z liczeń z ostatnich lat, całkowita liczebność BBC w czasie jesiennych migracji wzrosła do 2000-3000 osobników. Dlatego możliwe jest, że jeszcze nie wszystkie miejsca gniazdowania tego gatunku na białoruskim Polesiu są znane badaczom.

Czapla biała odżywia się, jak inne gatunki czapli, zwierzętami wodnymi. Jednak w odróżnieniu od czapli siwej, zjada znacznie więcej bezkręgowców. W sezonie lęgowym pokarm zdobywa w pobliżu kolonii, tym razem w odróżnieniu od czapli siwej, która na żerowanie potrafi lecieć dziesiątki kilometrów.

Poluje na stawach rybnych lub w zabagnionych dolinach wśród trzcin i pałek oraz na zalanych wodą łąkach przy brzegach rzek i jezior. Na zielonym dywanie podtopionych dolinnych łąk, wśród licznych, niewielkich ale sprytnych biegusów i rybitw, pośród skrytych, nieruchliwych i ostrożnych kaczek, wysokie, eleganckie i nieco wyniosłe czaple białe są dobrze widoczne i od razu z daleka rzucają się w oczy.

Długo pamiętałem pierwsze spotkanie z tym ptakiem. To było na stawach rybnych „Stradocz” w 1998 roku. Wielkie białe ptaki z długimi nogami i szyją, długim dziobem pośród zarośniętego, zabagnionego, w połowie tylko zalanego wodą stawu, z którego wystawały liczne pnie uschłych brzóz – wszystko to bardzo przypominało pejzaż centralnej Afryki lub Amazonii. Dziesięć lat temu mało kto mógł zobaczyć tego ptaka w naszym kraju, teraz może go zobaczyć prawie każdy, bo stał się znacznie bardziej liczny. Jednak mimo to pozostaje zagrożony. Dzieje się tak z uwagi na znaczne rozmiary i barwę upierzenia, dzięki którym jest dobrze widoczny; konserwatyzm – gniazduje stale w tych samych miejscach; niewiedzę ludzi, którzy uważają, że czapla biała wyrządza duże szkody w gospodarce rybackiej.

W końcu XVIII i na początku XIX stulecia miał miejsce stopniowy, lecz nieodwracalny spadek liczebności tego gatunku we wszystkich krajach Europy. Jedną z przyczyn tego zjawiska były kobiety i ich potrzeba bycia pięknymi. Rzecz w tym, że u ptaka w czasie sezonu lęgowego na grzbiecie wyrastają długie, piękne, bujne pióra, które wspaniale wyglądają na damskich kapeluszach. I każda szanująca się modnisia XVIII-XIX wieku koniecznie chciała mieć taki kapelusz. A mężczyźni robili wszystko, aby zaspokoić życzenia kobiet – i bezlitośnie unicestwiali setki i tysiące ptaków. Jako że modnych kobiet w Europie było znacznie więcej niż czapli białych, więc pióra były bardzo drogie. Jednak na szczęście moda jest zmienną, a człowiek jest stworzeniem rozumnym i dziś już wyginięcie temu ptakowi nie grozi, przynajmniej póki co...

Andrej Abramčuk, Zachodniopoleski Oddział APB

Tłum. Krzysztof Wojciechowski

* Przypis tłumacza: Zakaznik – powierzchniowa forma ochrony przyrody. Celem ustanowienia zakaznika jest ochrona wybranych gatunków, siedlisk lub fragmentów ekosystemów. Zakazniki to obszary chronione, ustanawiane w krajach dawnego ZSRR; zostały przejęte przez większość państw powstałych po rozpadzie ZSRR. W polskim ustawodawstwie poniekąd odpowiada tej formie ochrony rezerwat przyrody, jest jednak kilka istotnych różnic. Zakazniki mogą być dwojakiego rodzaju: o znaczeniu krajowym lub regionalnym, mogą też być ustanawiane na określony czas, np. 5 lub 10 lat, czego nie ma w przypadku rezerwatów. Zakazniki o znaczeniu krajowym ustanawia Rada Ministrów, zaś o znaczeniu regionalnym władze obwodowe, rezerwaty z reguły ustanawia wojewoda w drodze rozporządzenia. W zakaznikach obowiązują łagodniejsze rygory ochronne niż w rezerwatach. Zakazniki są też powierzchniowo znacznie większe niż rezerwaty (na Wołyniu znaczna ilość zakazników ma obszar pow. 2 tys. ha, a nawet ponad 5 tys. ha). Wziąwszy pod uwagę te różnice zdecydowałem się na nietłumaczenie w tekście terminu „zakaznik” na „rezerwat przyrody”.