Puszczańskie perełki

Puszcza Białowieska dzięki zachowaniu elementów zbliżonych do lasu naturalnego stanowi wyjątkową w skali Europy ostoję różnorodności biologicznej. Choć motyle dzienne zasadniczo związane są z siedliskami otwartymi, to w Puszczy Białowieskiej spotykamy się z dużą ich różnorodnością gatunkową. Spośród stwierdzonych tu 109 gatunków motyli dziennych, większość związana jest z ekstensywnie użytkowanymi łąkami rozsianymi na obrzeżach lasów lub z otwartymi łączkami w pobliżu wiosek. Puszcza jest bardzo ważnym siedliskiem niektórych motyli typowo leśnych, które mają tu swoje najsilniejsze stanowiska w skali Polski.

Jednym z celów projektu „Partnerstwo w ochronie reliktowych gatunków Puszczy Białowieskiej narzędziem wdrażania Dyrektywy Ptasiej i Siedliskowej”, realizowanego przez Oddział Podlaski Pracowni na rzecz Wszystkich Istot, była inwentaryzacja gatunków motyli dziennych, zamieszczonych w II i IV załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Poszukiwania prowadziliśmy na terenie Puszczy Białowieskiej (objętej Naturą 2000) poza obszarem parku narodowego. Prace koordynował dr Bogdan Jaroszewicz, a udział w nich brali dr Marcin Sielezniew, Krzysztof Deoniziak i Anna Wereszczuk oraz liczni wolontariusze.

Zebrane dane posłużą przygotowaniu Planu Zadań Ochronnych dla Puszczy Białowieskiej, który będzie decydował o działaniach ochronnych na tym obszarze przez najbliższe 10 lat.

W lasach liściastych

Puszczańskie perełki – przeplatka maturna i osadnik wielkooki, dla których Puszcza Białowieska stanowi jedno z najważniejszych miejsc występowania w Polsce, spotykaliśmy dość licznie. Są to motyle ściśle związane z lasami i bezpośrednim zagrożeniem dla populacji tych gatunków jest gospodarka leśna.

Przeplatka maturna (Euphydryas maturna) charakterystyczna jest dla wilgotnych lasów liściastych, przede wszystkim olsów i łęgów jesionowych, ponieważ jej gąsienice żerują w początkowych stadiach na jesionie wyniosłym. Dorosłe motyle spotkać można na leśnych drogach oraz polanach, często na odchodach zwierząt lub wilgotnej ziemi, skąd pobierają substancje mineralne i wodę. Puszcza Białowieska stanowi ważną ostoję tego gatunku w skali kraju, oprócz niej znanych jest jedynie pięć rejonów jego występowania w Polsce. Poważnym problemem, jaki staje przed przeplatką maturna, wydaje się być postępujące dość szybko zamieranie jesionów, które obserwuje się w całym kraju. Dodatkowo wycinanie jesionów oraz niszczenie olsów i łęgów zabiera jej potencjalne i rzeczywiste miejsca rozrodu.

Osadnik wielkooki (Lopinga achine) to drugi gatunek typowo leśnego motyla, dla którego Puszcza Białowieska jest ważnym miejscem występowania. Żyje tu jedna z największych krajowych populacji tego gatunku. Osadnik tworzy tu stabilne populacje, mimo że w wielu częściach kraju jest mocno zagrożony wyginięciem. Gąsienice rozwijają się na niektórych turzycach i trawach. Osadnik wielkooki wyróżnia się wśród motyli tym, że nie przepada za słonecznymi, pełnymi kwiatów łąkami – spotkać go można w cienistych lasach liściastych lub mieszanych, kiedy przysiada na liściu lub pije wodę z wilgotnej drogi. Interesują go też odchody zwierząt i zranione miejsca drzew, z których pobiera płyny, ale najchętniej odżywia się spadzią mszyc. Ważną rolę dla tego gatunku spełniają lasy liściaste z bogatą roślinnością runa. Niestety, gospodarka leśna przyczynia się do zanikania jego roślin pokarmowych.

Na wilgotnych łąkach

Kolejnym motylem, którego dość łatwo można spotkać na obszarze Puszczy Białowieskiej, jest czerwończyk nieparek (Lycaena dispar) – gatunek, który choć ujęty w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, nie jest w Polsce zagrożony. Występuje na wilgotnych łąkach, torfowiskach niskich i w dolinach rzek. Siedliska takie od dziesięcioleci były przez człowieka osuszane (meliorowane), jednak ratunkiem dla tego gatunku jest jego roślina żywicielska – szczaw. Coraz częściej obserwuje się szczaw (głównie tępolistny) w środowiskach suchszych, ruderalnych, a w ślad za szczawiem podąża czerwończyk nieparek. Stąd w całym kraju obserwuje się wzrost liczebności tego gatunku.

Czerwończyk fioletek (Lycaena helle), krewniak nieparka, również związany jest z podmokłymi łąkami w dolinach rzek, ale o jego obecności decyduje rdest wężownik – jedyna roślina żywicielska gąsienic, na której mogą się one rozwijać i żerować. W obliczu osuszania podmokłych łąk lub przeciwnie – zaniechania ich koszenia, a w konsekwencji zarastania trzcinami, czerwończyk fioletek stał się gatunkiem zagrożonym. Niegdyś obserwowano fioletka w dolinie rzeki Leśnej, jednak obecnie cała dolina zarośnięta jest trzcinami, co skutecznie wyeliminowało z niej motyle. Odnaleźliśmy tylko jedno jego stanowisko, poza obszarem Natura 2000. Gatunek ten posiada jeszcze jedną cechę, która nie sprzyja jego stabilności – poszczególne populacje często zajmują bardzo małe areały, co zwiększa ich izolację i przyczynia się do wymierania lokalnych populacji.

Ekstensywnie użytkowane łąki sprzyjają też występowaniu przeplatki aurinii (Euphydryas aurinia), pod warunkiem, że rośnie na nich czarcikęs – roślina żywicielska gąsienic. Mimo że niegdyś znana była w Puszczy z kilku stanowisk, obecnie odnaleźliśmy jedynie dwa z nich. W skali kraju jest to gatunek mocno zagrożony wyginięciem wskutek osuszania lub zbyt intensywnego użytkowania łąk.

Opuszczają Puszczę

Obecnie rzadko spotyka się w Puszczy Białowieskiej szlaczkonia szafrańca (Colias myrmidone), prawdopodobnie jest już tu nieliczny lub jedynie zalatuje, a lata świetnie i na duże odległości. Przyczynia się do tego gospodarka leśna – podsadzenia w lasach sosnowych i wycinanie starodrzewów (zastępowanie ich młodnikami) niszczą siedliska odpowiadające temu motylowi, czyli łąki, polany i przydroża lasów sosnowych. W czasie inwentaryzacji stwierdzono 3 dorosłe osobniki, lecz nie odnaleziono potencjalnych miejsc ich rozrodu.

Spośród stwierdzonych w Puszczy gatunków, które umieszczone są w II i IV załączniku Dyrektywy Siedliskowej, nie wszystkie udało nam się wykazać w czasie dwuletniej inwentaryzacji. Niektóre z nich tracą dogodne siedliska wskutek zarastania przytorzy, jak niepylak mnemozyna, lub zarastania dolin rzecznych, jak strzępotek hero. Nie odnaleźliśmy również modraszka eroidesa (choć były doniesienia o zaobserwowaniu jednego osobnika w czerwcu) i strzępotka edypusa, które powoli uznaje się za wymarłe na terenie Puszczy. Inne, modraszek arion czy postojak wiesiołkowiec (motyl nocny z rodziny zawisakowatych), obserwowane były w poprzednich latach tylko na przedpolu Puszczy Białowieskiej.

Anna Wereszczuk

Pragniemy serdecznie podziękować wolontariuszom, którzy zaangażowali się w inwentaryzację motyli: Marcinowi Damińskiemu, Pawłowi Walkiewiczowi, Basi Ziemer, Ewie Ziemer, Oli Skowron, Kasi Michalskiej, Marcinowi Wereszczukowi, Romkowi Sołowianiukowi, Marcinowi Miruć i Ewie Miruć.

---

Projekt zrealizowano dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.