Czy system kaucyjny oczyści środowisko?

Od 2025 r. rusza system kaucyjny. Jest więc nadzieja, że z miejskich parków, lasów, bałtyckich plaż i turystycznych szlaków górskich zniknie spora część śmieci. System nie obejmie jednak wszystkich problematycznych odpadów.

Nowelizacja ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi była długo wyczekiwana. Uzyskała zgodne poparcie nie tylko organizacji pozarządowych, ale także połączyła ponad podziałami parlamentarzystów, którzy dali jej zielone światło. Na ostatniej prostej towarzyszyła jej jednak duża niepewność za sprawą grupy posłów z Platformy Obywatelskiej, którzy chcieli opóźnić wprowadzenie nowego prawa o rok.

Pomysł przesunięcia terminu szczęśliwie nie spotkał się z przychylnością Ministerstwa Klimatu i Środowiska. Wiceministra Anita Sowińska, odpowiedzialna na poziomie rządowym za wdrożenie systemu, określa przyjętą przez sejm w lipcu br. ustawę jako consensus, godzący interesy różnych stron¹. Wzięto w nim pod uwagę stanowiska producentów i sprzedawców, a w szczególności głos mniejszych sklepów, które mogą mieć problemy z obsługą i magazynowaniem większych ilości opakowań.

Mimo rekomendacji szeroko napływających z grona ekspertów gospodarki odpadami oraz organizacji ekologicznych z systemu wypadło choćby szkło jednorazowe, w tym popularne „małpki”, czyli małe opakowania na alkohol, a także szereg innych opakowań szklanych – wszystkie te, które producent określa jako jednorazowe.

Raport pt. „Wakacje ze śmieciami, czyli co pozostawiamy po sobie w miejscach wypoczynku”², przygotowany przez Stowarzyszenie Ekologiczne Eko-Unia, sygnalizuje, że śmieci z roku na rok przybywa. Zjawisko nasila się w czasie wakacji, kiedy turyści masowo przemierzają górskie szlaki oraz oblegają plaże i jeziora. Turyści nie oszczędzają śmiecenia nawet ściśle chronionych parków narodowych czy rezerwatów. Cierpią na tym również rzeki, którymi śmieci płyną wprost do Bałtyku.

Dane Akcji Czysta Odra wskazują, że rośnie udział opakowań szklanych w znajdowanych śmieciach: od 2022 r. wzrósł z 30% do 50% w 2024 r. Jak zauważają wolontariusze i organizatorzy akcji, we frakcji szklanej dominują małolitrażowe opakowania alkoholowe. Można też znaleźć jednorazowe butelki po piwie czy mocniejszych trunkach. Na ten moment nowe rozwiązania prawne nie rozwiążą tego problemu. System obejmie natomiast plastikowe butelki PET czy puszki aluminiowe, na które zostanie nałożona kaucja w wysokości 50 groszy. W przypadku butelek szklanych wielokrotnego użytku kwota ta wynosi 1 złoty.

Co ważne, opakowania będzie można zwrócić bez okazywania paragonu, w dowolnym sklepie wielkopowierzchniowym. Mniejsze sklepy też będą mogły dołączyć do systemu, ale na zasadzie dobrowolności. Ponadto wszystkie opakowania zwrotne zostaną oznaczone specjalnym logotypem i tylko za te oznaczone będzie można uzyskać zwrot gotówki.

Czy system kaucyjny oczyści środowisko? Eksperci w większości są zgodni: nie możemy dłużej zwlekać z jego wprowadzeniem. Kraje, które wprowadziły kaucję przed laty, dziś nie mają już wielu problemów z zanieczyszczeniem środowiska, z którymi musi mierzyć się Polska. W krajach, które przyjęły ustawę najwcześniej, jak Norwegia, wskaźnik przetwarzania plastikowych butelek PET przekracza 90%. Niemcy natomiast mogą pochwalić się wskaźnikami jednymi z najwyższych: 99% dla metalu, 97% dla butelek PET i 84% dla butelek szklanych. Ciekawe dane płyną z Litwy. To kraj, w którym osiągnięto imponujący sukces i w ciągu dwóch lat zwiększono udział przetwarzanych opakowań z 44% do 92%. Mimo to Litwini nie spoczęli na laurach i rozszerzyli system obejmujący wyłącznie metalowe puszki na butelki plastikowe i szklane.

Jak wskazuje prof. Agnieszka Nawirska-Olszańska z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, autorka raportu Eko-Unii, odpady stanowią olbrzymie zagrożenie dla zwierząt. Małe zwierzęta, które dostają się do butelek plastikowych lub szklanych nie potrafią stamtąd wyjść i giną. W ponad 100 zebranych opakowaniach było ponad 1500 martwych zwierząt, tj. gryzonie czy owady – wynika z danych z Ostrowa Wlkp. Dochodzi do tego problem potłuczonego szkła, o które kaleczą się zwierzęta, a także odpady żywnościowe, które zwabiają i oswajają dzikie zwierzęta.

W trakcie Akcji Sprzątanie Świata – Polska w 2023 r. zebrano ponad 600 tys. niedopałków – tzw. petów papierosowych oraz ponad 167 tys. kapsli. Po raz pierwszy też policzono takie dane. Te drobne odpady również są bardzo uciążliwe dla środowiska, do tego niezwykle trudne do zebrania. Pozostawione na nadmorskich plażach wędrują do morza, a dalej są zjadane przez ryby czy ptaki.

Kaucja, choć nie wyeliminuje wszystkich bolączek, jest dziś długo wyczekiwaną koniecznością. Jeśli pomyślimy o niej nie tylko jak o kolejnej dyrektywie unijnej, którą musimy wprowadzić w polskim prawie, a jak o kluczowym narzędziu do eliminacji śmieci i podstawie gospodarki obiegu zamkniętego, to efekt środowiskowy może być istotny. Niektórzy, pamiętający czasy PRL-u, z sentymentem wspominają funkcjonujący wówczas system opakowań zwrotnych, głównie szklanych. Dziś zachęta ekonomiczna również jest podstawowym czynnikiem napędzającym zieloną gospodarkę. Część samorządów też poczuje ulgę. Gdańsk na sprzątanie nielegalnych wysypisk jedynie w zeszłym roku wydał 522 tys. zł. Podobną kwotę zapłaciła nadmorska gmina Stegna.

Za kilka miesięcy będziemy mogli ocenić jak system sprawdza się w praktyce. Kierunkiem właściwym wydaje się jego rozszerzanie na pozostałe typy opakowań dotychczas znajdujące się poza systemem. To także promocja opakowań wielokrotnego użytku, czyli takich, których nie trzeba ponownie przetwarzać i generować przy tym znacznych emisji gazów. Na to po części odpowiadać ma rozszerzona odpowiedzialność producenta (ROP). Dzięki niej producenci będą mieć większą motywację do wprowadzania na rynek bardziej zrównoważonych opakowań oraz do ograniczenia ilości odpadów.

Paweł Pomian

Paweł Pomian – ekolog, członek zarządu Stowarzyszenia Ekologicznego Eko-Unia, redaktor naczelny Odpowiedzialnego Inwestora. Ukończył kierunki: publikowanie cyfrowe i sieciowe, komunikacja wizerunkowa oraz ochrona środowiska na Uniwersytecie Wrocławskim. Brał udział w organizacji wielu inicjatyw społecznych, m.in. Akcji Czysta Odra.

Pełny raport: eko-unia.org.pl/setki-ton-porzuconych-smieci-w-wakacyjnych-kurortach-raport-eko-unii

Przypisy:
1. eko-unia.org.pl/wakacje-ze-smieciami-czy-system-kaucyjny-oczysci-srodowisko
2. eko-unia.org.pl/setki-ton-porzuconych-smieci-w-wakacyjnych-kurortach-raport-eko-unii