Czy obudzimy się w świecie bez kawy?

Wokół tajemnicy życia na Ziemi

W 2009 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) wymieniała kawę wśród kilkunastu gatunków warzyw i owoców, które mogą wkrótce zniknąć z naszego menu. Zwracano wtedy uwagę, że w związku z dominacją w światowym rolnictwie monokulturowego modelu uprawy, ich różnorodność genetyczna się zmniejsza. Tracą one odporność na choroby oraz szkodniki i stają się bardziej wrażliwe na niekorzystne warunki środowiska (Frender-Majewska 2009). Czy udało się zażegnać zagrożenie?

Niestety roślina ta ma coraz więcej wrogów. Najgroźniejszym przeciwnikiem dla kawy staje się dzisiaj globalny wpływ zmian klimatu. Dla upraw kawy prognozy przewidują, że zmiany klimatu będą stanowiły poważne wyzwanie w najbliższej przyszłości. Jednak już dzisiaj obserwuje się negatywny wpływ globalnego ocieplenia na uprawę kawy w wielu rejonach świata (Haggar, Schepp 2011). Kawie zagrażają susze, których nasilenie obserwujemy jako efekt rosnącej średniej temperatury na Ziemi. W efekcie osłabienia rośliny, rosnącej w warunkach niedoboru wody, liczniej pojawiają się patogeny, w tym grzyby. W dynamicznie zmieniającym się świecie pod wpływem zmian klimatu na niekorzyść działa też fakt, że kawa wymaga bardzo specyficznych warunków. Kawowce do owocowania potrzebują sporej ilości słońca w ciągu dnia i niższej temperatury w nocy. Takie warunki dla kawy istnieją na terenach górzystych w strefie międzyzwrotnikowej. Niestety warunki pogodowe i w tym regionie stają się coraz mniej przewidywalne, a nawet drobne zmiany pogody są zagrożeniem dla tej rośliny. W wielu regionach rolnicy coraz częściej skarżą się na zaburzenia cyklu owocowania. Niektórzy rolnicy próbują przenosić uprawy w wyższe rejony górskie, ale jest to związane z ryzykiem erozji gleby i lawin błotnych, powodowanych przez intensywne deszcze. Niepokojące jest to, że coraz częściej, z uwagi na nieopłacalność uprawy kawy, rolnicy przerzucają się na hodowlę zwierząt lub zaczynają uprawiać kokę, gdyż jej uprawa jest znacznie bardziej opłacalna.

Kiedyś już staliśmy przed poważnym zagrożeniem dla upraw kawy. W latach 70. XX wieku rdza kawowa (wywołana przez grzyba Hemileia vastatrix) pojawiła się w Brazylii i zagroziła gospodarce kilku krajów świata. Znaleziono wówczas geny odporności na rdzę kawową wśród odmian dzikiej kawy, która jeszcze rosła wtedy w regionie Kaffa w południowo-zachodniej Etiopii. Dzikie populacje różnych odmian kawy mają ogromne znaczenie z uwagi na zachowanie różnorodności funkcjonalnej i posiadanie genów odporności na różne choroby, tolerancję na szkodniki i suszę. Dzikie odmiany wydają się mieć kluczowe znaczenie dla utrzymania uprawy kawy i łagodzenia wpływu zmian klimatu na uprawy tej rośliny (Adugna et al. 2005). Niestety różnorodność genetyczna w obrębie kawy zmniejsza się w szybkim tempie. Odkryto 124 gatunki kawy, które rosną naturalnie w tropikalnej Afryce, na wyspach Oceanu Indyjskiego (Madagaskar, Wyspy Komorów i Wyspy Mascarene), Azji i Australazji. Badacze oceniają, że zagrożonych wyginięciem jest około 75 (60%) ze 124 dzikich gatunków kawy (Davis et al. 2019). 13 gatunków kawy jest zagrożonych krytycznie (CR), 40 gatunków zostały zakwalifikowane jako zagrożone (EN) i 22 gatunki jako narażone (VU). Ocenia się, że 35 gatunków jest bliskich zagrożenia (NT) lub najmniejszej troski (LC), a dla 14 gatunków brak jest wystarczających danych. Odsetek gatunków kawy zagrożonych wyginięciem jest wyjątkowo wysoki, porównując go na przykład z podobnym wskaźnikiem dla wszystkich gatunków roślin – 22% (Moat et al. 2018). Ponadto aż 45% dzikich gatunków kawy nie jest przechowywanych w żadnym banku nasion czy tkanek. Co więcej 28% dzikich gatunków kawy nie rośnie na żadnym obszarze chronionym (Davis et al. 2019).

Kawa jest jednym z najbardziej ulubionych napojów na świecie i drugim najczęściej sprzedawanym towarem po oleju. Przyszłość upraw kawy staje dzisiaj pod znakiem zapytania. Kawa jest w tej chwili jedną z najbardziej zagrożonych roślin na świecie. Czy wkrótce zabraknie kawy dla milionów jej smakoszy?

Prof. Piotr Skubała

Literatura:
- Adugna G. et al. 2005. Genetic diversity in the coffee wilt pathogen (Gibberella xylarioides) populations: differentiation by host specialization and RAPD analysis. Journal of Plant Diseases and Protection 112: 134-145.
- Davis A. P. et al. 2019. High extinction risk for wild coffee species and implications for coffee sector sustainability. Science Advances 5(1), eaav3473.
- Frender-Majewska M. 2009. Addio, pomidory. Newsweek, 5 lipca 2009. newsweek.pl/wiedza/addio-pomidory/b2926ss; dostęp 30.01.2019.
- Haggar J., Schepp K. 2011. Coffee and climate change. Desk study: impacts of climate change in four pilot countries of the coffee and climate initiative. Hamburg: Coffee and Climate.
- Hein L., Gatzweiler F. 2006. The economic value of coffee (Coffea arabica) genetic resources. Ecological Economics 60: 176-185.
- Moat J., Gole T. W., Davis A. P. 2018. Least Concern to Endangered: Applying climate change projections profoundly influences the extinction risk assessment for wild Arabica coffee. Global Change Biology. doi: 10.1111/gcb.14341.