DZIKIE ŻYCIE

Ochrona łączności ekologicznej w Polsce

Grzegorz Bożek

W listopadzie 2009 r. ukazała się niezwykle ważna publikacja, podejmująca tematykę korytarzy ekologicznych, ich funkcjonowania, wyznaczania, wdrażania do planów zagospodarowania przestrzennego, a także ochrony prawnej. Nosi ona tytuł Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, jej redaktorami są Włodzimierz Jędrzejewski i Dorota Ławreszuk, zaś wydawcą Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk.

Ta ponad 300-stronicowa książka to zbiór materiałów z międzynarodowej konferencji „Wdrażanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce”, która odbyła się w Białowieży w dniach 20–22 listopada 2008 r. Zawiera 48 referatów, które zostały podzielone na 7 rozdziałów tematycznych. Autorami jest ponad 60 osób, które w różny sposób zajmują się tematyką korytarzy ekologicznych i reprezentują różne instytucje. Znajdziemy tam zarówno przedstawicieli świata nauk przyrodniczych czy reprezentantów organizacji pozarządowych, jak i przedstawicieli ministerstw, Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, wojewódzkich biur planowania przestrzennego i innych.

Okładka książki
Okładka książki

Ta publikacja to kolejny głos w dyskusji o wciąż jeszcze mało popularnym temacie łączności ekologicznej. Redaktorzy we wstępie napisali: To pierwsza w naszym kraju całościowa publikacja przedstawiająca szeroki zakres zagadnień związanych z wdrażaniem koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce. Dodali również, że korytarze ekologiczne muszą zostać objęte odpowiednią ochroną prawną, zapewniającą nienaruszalność ich spójności i ciągłość środowisk położonych w ich obrębie. Podkreślili także konieczność wypracowania skutecznej strategii wdrożenia projektu korytarzy ekologicznych.

Niezwykle cenne w Ochronie łączności ekologicznej w Polsce jest zaprezentowanie przez zagranicznych autorów, sytuacji i problemów, jakie w zakresie fragmentacji i ochronie korytarzy ekologicznych dotyczą kilku krajów europejskich – opisane są doświadczenia Niemiec, Austrii, Czech i Chorwacji. Jak napisał Gabriel Schwaderer z Fundacji Euronatur w tekście Znaczenie sieci ekologicznej dla dużych ssaków drapieżnych w Europie: W większości rejonów Europy Środkowej i Zachodniej duże ssaki drapieżne wyginęły około 150–200 lat temu. Dopiero od kilkudziesięciu lat – a zwłaszcza przez ostatnie kilka lat – duże ssaki drapieżne na nowo zasiedlają obszary niezamieszkałe przez nie od kilkuset lat. Doświadczenia innych krajów są też ważne choćby dlatego, że wiele zjawisk – np. rozbudowa dróg czy fragmentacja ekosystemów – zaszły tam wcześniej niż u nas.


Estakada o kluczowym znaczeniu dla utrzymania łączności ekologicznej w skali krajowej – droga ekspresowa S-69 w okolicach Zwardonia. Fot. Rafał Kurek
Estakada o kluczowym znaczeniu dla utrzymania łączności ekologicznej w skali krajowej – droga ekspresowa S-69 w okolicach Zwardonia. Fot. Rafał Kurek

Wśród wielu cennych informacji znaleźć można również specjalistyczną wiedzę dotyczącą dużych drapieżników. Jak piszą w tekście Budowa autostrad a zachowanie ciągłości środowisk dużych ssaków na przykładzie Chorwacji Josip Kusak, Ana Prohaska, Đuro Huber i Ivna Vukšić, Aby zwiększyć częstotliwość korzystania z zielonych mostów przez duże drapieżniki, należy wyeliminować, lub przynajmniej ograniczyć, obecność ludzi na zielonych mostach.

Cenną konkluzją, jaka nasuwa się po lekturze kilkudziesięciu tekstów, jest fakt pełnego zrozumienia potrzeby realizacji zmiany ogólnej koncepcji ochrony przyrody. Chodzi o odejście od postrzegania ochrony przyrody przez pryzmat ochrony konserwatorskiej (obszarowej i gatunkowej), na rzecz szeroko pojętej ochrony bioróżnorodności i różnych form życia poprzez ochronę procesów zachodzących pomiędzy nimi – czemu służy właśnie zachowanie łączności ekologicznej.


Istotną kwestią w działaniach na rzecz ochrony łączności ekologicznej jest edukacja grup zawodowych związanych z projektowaniem dróg np. w formie warsztatów organizowanych przez PnrWI. Fot. Rafał Kurek
Istotną kwestią w działaniach na rzecz ochrony łączności ekologicznej jest edukacja grup zawodowych związanych z projektowaniem dróg np. w formie warsztatów organizowanych przez PnrWI. Fot. Rafał Kurek

I choć, co często podkreślają autorzy artykułów, projektowanie i skuteczna ochrona korytarzy ekologicznych w skali kraju czy kontynentu jest niezwykle trudna, to jednocześnie stanowi problem bardzo istotny. Dzieje się tak dlatego, że wiele naturalnych procesów ekologicznych zachodzi w dużej skali przestrzennej oraz z tego względu, że konieczna jest rekolonizacja terenów, na których wiele zwierząt zostało wytępionych i dziś gatunki te posiadają ograniczony zasięg.

Praca zawiera szczegółowo opisane plany zagospodarowania przestrzennego oraz inne opracowania planistyczne kilku województw (pomorskiego, kujawsko-pomorskiego, wielkopolskiego, łódzkiego, lubelskiego, śląskiego), pokazuje również przykłady inwestycji drogowych, mających bezpośredni wpływ na lokalne populacje płazów (obwodnica Grodźca Śląskiego, autostrada A1 w Knurowie, trasa średnicowa w Rudzie Śląskiej). Jako przykład działań prowadzonych przez organizacje pozarządowe przedstawiono kilkuletnie doświadczenia Pracowni na rzecz Wszystkich Istot z prowadzonych projektów dotyczących ochrony korytarzy ekologicznych fauny przy inwestycjach transportowych (dzięki nim w latach 2005–2008 zatwierdzono do realizacji dodatkowo 54 przejścia dla dużych i średnich zwierząt oraz ok. 250 przejść dla małych zwierząt, udzielono też ponad 110 konsultacji i porad kilkunastu biurom projektowym).

Znajdziemy wreszcie w publikacji szczegółowo zaprezentowane zagadnienie budowy przejść dla zwierząt, traktowanych jako instrument ochrony łączności ekologicznej. Według danych z 2008 r., do tego roku powstało 337 obiektów, których podstawową lub drugorzędną funkcją było umożliwienie migracji zwierząt (były to głównie przepusty – 221, górne i dolne przejścia – tylko 39). Od tamtego czasu na powstających drogach krajowych zaplanowano realizację 776 obiektów (563 przepustów oraz 170 dolnych i górnych przejść). Obecnie te dane mogą być już nieco nieaktualne ze względu na dynamicznie prowadzone prace nad projektowaniem i budową nowych przejść dla zwierząt, których ilość będzie w najbliższych latach znacząco rosła. Niemniej jednak liczby powyższe obrazują skalę zjawiska i wskazują pewien kierunek zmian zachodzących na polskich drogach, które – miejmy nadzieję – zapewnią skuteczną ochronę łączności ekologicznej. Najwięcej obiektów znajduje się obecnie w województwach pomorskim, lubuskim, zachodnio-pomorskim, najmniej zaś w opolskim i podkarpackim.

Publikacja porządkuje wiele spraw dotyczących prac nad tworzeniem strategii wdrażania koncepcji ochrony łączności ekologicznej w Polsce. Nie wyczerpuje jednak tematu. Zachowanie i ochrona łączności ekologicznej będzie bowiem wymagać dalszej pracy przyrodników oraz praktyków zajmujących się rozwojem regionalnym i planowaniem przestrzennym, realizacją inwestycji infrastrukturalnych, a także prawodawstwem z zakresu ochrony przyrody i środowiska.

Dziś wciąż podejmowane są decyzje co do przebiegu poszczególnych dróg i autostrad, zapadają również decyzje o lokalizacji i ilości obiektów służących zachowaniu możliwości przemieszczania się zwierząt. Dlatego publikacja Zakładu Badania Ssaków jest niezwykle potrzebna, by te prace prowadzono mądrze i z korzyścią dla środowiska naturalnego.

Grzegorz Bożek

Ochrona łączności ekologicznej w Polsce, Materiały konferencji międzynarodowej „Wdrażanie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce”, Białowieża, 20–22 XI 2008 r., Włodzimierz Jędrzejewski (red.), Dorota Ławreszuk, Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, Białowieża 2009.

Publikacja jest dostępna w całości w Internecie.

Zakład Badania Ssaków PAN, ul. Waszkiewicza 1c, 17-230 Białowieża, zbs.bialowieza.pl