Przyłów i brak planów ochrony obszarów Natura 2000 głównymi zagrożeniami dla ptaków morskich w polskiej strefie Bałtyku

Artykuły naukowe opublikowane w ostatnich latach wskazują, że przyłów, czyli przypadkowe chwytanie w rybackie narzędzia połowowe zwierząt innych niż docelowe, jest wciąż głównym zagrożeniem antropogenicznym dla ptaków morskich na Bałtyku. Brak zatwierdzonych planów ochrony dla polskich obszarów ptasich Natura 2000 na Morzu Bałtyckim uniemożliwia planowanie skutecznej ochrony gatunków zagrożonych w skali globalnej.

Morze Bałtyckie jest jednym z najważniejszych zimowisk ptaków morskich. Co roku gromadzi się tu około cztery i pół miliona osobników, głównie kaczek morskich gniazdujących w Arktyce. Szczególne znaczenie odgrywa obszar Polskiej Wyłącznej Strefy Ekonomicznej (PWSE), gdzie zimuje corocznie około 850 tysięcy ptaków. Najważniejszym miejscem w PWSE jest Zatoka Pomorska, która każdego roku skupia około 400 tysięcy ptaków. PWSE jest kluczowym miejscem zimowania dla lodówki i uhli. Oba gatunki tych kaczek są zagrożone w skali globalnej według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) w kategorii VU (vulnerable). Co więcej, w przypadku uhli, niemal cała populacja światowa zimuje na Bałtyku, z tego do 50 procent przebywa na polskich wodach morskich. W przypadku lodówki w niektóre lata na PWSE grupuje się do 14 procent jej globalnej populacji¹. Bardzo ważnym obszarem jest także Zalew Szczeciński, który jest jednym z najważniejszych zimowisk ogorzałki – kolejnego zagrożonego gatunku kaczki o negatywnym trendzie populacji². W niektóre lata na tym akwenie może gromadzić się nawet do 100 tysięcy ogorzałek, co stanowi ponad 70 procent jej populacji na północno-zachodnim szlaku migracyjnym w Europie³.

Oznacza to, że Polska jest szczególnie odpowiedzialna za przetrwanie tych gatunków. Na całym Bałtyku wyznaczono 117 obszarów Natura 2000, w których ochronie powinny podlegać ptaki morskie w okresie zimowania i migracji. Polska posiada osiem takich obszarów, pokrywających 94 procent miejsc kluczowych dla ptaków morskich. Jednak do chwili obecnej zaledwie jedna z tych ostoi posiada zatwierdzony plan ochrony. Brak takiego dokumentu uniemożliwia skuteczne zarządzanie obszarem i może skutkować pogorszeniem stanu ochrony dla kluczowych gatunków ptaków⁴.

Przyłów, czyli przypadkowe chwytanie w rybackie narzędzia połowowe zwierząt innych niż docelowe, jest wskazywany jako najistotniejsze zagrożenie antropogeniczne dla ptaków morskich. Obszar południowego Bałtyku jest jednym z trzech najważniejszych na świecie rejonów, gdzie ginie najwięcej ptaków morskich w wyniku przyłowu w sieci skrzelowe. Przyłów ptaków był okładkowym tematem „Dzikiego Życia” już ponad dekadę temu⁵. Artykuły naukowe opublikowane w ostatnim czasie wskazują, że jest to wciąż aktualny problem i wskazywany jako priorytetowy dla skuteczniejszej ochrony wielu zagrożonych gatunków ptaków morskich, w szczególności zimujących na Morzu Bałtyckim.

Skala przyłowu ptaków morskich

Ptaki morskie są uważane za jedną z najbardziej zagrożonych grup ptaków na świecie. Tegoroczny artykuł opublikowany w „Animal Conservation” prezentuje pierwszą europejską analizę danych dotyczących przyłowu ptaków morskich, uwzględniającą wszystkie dostępne metody połowowe. Skumulowane szacunki przyłowu są przygnębiające – w europejskich wodach ginie z tego powodu około 195 tysięcy ptaków morskich rocznie, głównie kaczek i alkowatych. Gatunkami, które najczęściej padają ofiarami przyłowu są: nurnik (ponad 31 tysięcy osobników), fulmar (około 23 tysięcy), głuptak (około 19 tysięcy) i lodówka (około 17 tysięcy).

Regionem o najwyższym przyłowie jest północno-wschodni Atlantyk (ponad 115 tysięcy ptaków rocznie). Rybołówstwo z użyciem sieci skrzelowych jest odpowiedzialne za najwyższy poziom przyłowu – ponad 95 tysięcy ptaków morskich rocznie, następnie zaś rybołówstwo z użyciem sznurów haczykowych. Analiza wykazała, że Polska jest drugim krajem co do liczebności przyławianych ptaków w Europie, zaś Morze Bałtyckie jest „hotspotem” jeśli chodzi o przyłów w sieci skrzelowe, których głównymi ofiarami są zagrożone gatunki: lodówka i uhla. Jak podkreślają autorzy, liczby przedstawione w artykule są z pewnością niedoszacowane, ponieważ nie uzyskano danych dla 12 z 34 europejskich państw przybrzeżnych. W przypadku niektórych krajów wykazano także, że oficjalne dane o przyłowie podawane przez państwowe urzędy są o rzędy mniejsze niż wykazują to badania naukowe⁶.

Kolejny artykuł analizuje przyłów ptaków w polskiej części Bałtyku w okresie ostatnich 50 lat. Jako ofiary przyłowu zidentyfikowano 28 gatunków ptaków, z czego 13 posiadało status zagrożenia albo bliski zagrożenia według Europejskiej Czerwonej Listy Ptaków. Najczęściej przyławianymi gatunkami w pierwszej dekadzie XX wieku były trzy gatunki kaczek: lodówka (9 tysięcy osobników rocznie), ogorzałka (3,5 tysięcy) i uhla (2 tysiące). Skala oszacowanego corocznego przyłowu ptaków morskich dla polskich wód morskich zmniejszała się w kolejnych dekadach: od 47 tysięcy w latach 70., 40 tysięcy w latach 80. i 90., do 21 tysięcy w pierwszej dekadzie XX wieku. Wykazano pozytywną korelację wielkości połowów rybackich z wielkością przyłowu. Szczyt wielkości połowów przypadał mniej więcej na szacowany szczyt wielkości przyłowu ptaków w latach 70. Potem nastąpił znaczny spadek wielkości połowów powiązany czasowo z przemianami politycznymi na początku lat 90. i wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. W okresie od połowy lat 90. do roku 2020 wielkość połowów polskiej floty rybackiej na Bałtyku utrzymywała się na poziomie około 125 tysięcy ton rocznie, przy nieznacznych fluktuacjach⁷. 

Plany ochrony na Bałtyku: Polska na szarym końcu

Plan ochrony dla morskiego obszaru Natura 2000 ustanawia w drodze rozporządzenia Minister Klimatu i Środowiska na okres 20 lat. Projekt takiego planu sporządza jednostka sprawująca nadzór nad obszarem (głównie Urzędy Morskie). Plan ochrony ma między innymi za zadanie zdiagnozowanie wszystkich zagrożeń dla przedmiotów ochrony w obszarze oraz ustalenie na ich podstawie działań ochronnych. Sporządzenie planu ochrony poprzedzone zostaje wykonaniem inwentaryzacji przyrodniczej⁸.

Na polskich wodach morskich w latach 2004-2011 wyznaczono osiem ptasich obszarów Natura 2000: Zalew Szczeciński PLB320009, Delta Świny PLB320002, Zalew Kamieński i Dziwna PLB320011, Zatoka Pomorska PLB990003, Przybrzeżne Wody Bałtyku PLB990002, Zatoka Pucka PLB220005, Ujście Wisły PLB220004 i Zalew Wiślany PLB280010. Do tego dochodzi jeszcze Ławica Słupska PLC990001, która jest obszarem siedliskowym, ale także bardzo istotnym dla ptaków. Do tej pory (stan na październik 2024 r.) jedynie jeden z polskich obszarów morskich (Zalew Wiślany) doczekał się zatwierdzonego planu ochrony (baza Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody: crfop.gdos.gov.pl/CRFOP). Pozostałe obszary czekają na takie rozporządzenia już kilkanaście lat, mimo że dla kilku z nich w poprzednich latach przeprowadzono inwentaryzację przyrodniczą, konsultacje społeczne, a także przygotowano projekty planów ochrony⁹.

W porównaniu do pozostałych krajów posiadających ptasie obszary Natura 2000 na Morzu Bałtyckim wypadamy fatalnie. Dania (29 obszarów) i Szwecja (12 obszarów) mają komplet planów ochrony. Pozostałe państwa bałtyckie też wypadają zdecydowanie lepiej niż Polska: Finlandia – 31 obszarów (83 procent planów ochrony), Estonia – 14 obszarów (78 procent), Niemcy – 12 (75 procent), Łotwa – 5 (40 procent), Litwa – 6 (17 procent)¹⁰.

Podstawowym zagrożeniem dla zimujących na Bałtyku ptaków są połowy za pomocą sieci skrzelowych. Są one niebezpieczne dla ptaków nurkujących, które stanowią większość gatunków, dla których powołano morskie obszary Natura 2000. Aktualne szacunki pokazują, że w polskiej strefie Bałtyku w sieciach ginie corocznie około 21 tysięcy ptaków, głównie lodówek, ogorzałek i uhli, a więc gatunków zagrożonych, dla których polskie wody stanowią kluczową ostoję w okresie zimowania.

Zapobieganie przyłowowi w sieci skrzelowe jest trudne, a prowadzone eksperymenty wciąż nie przyniosły skutecznych rozwiązań technicznych. Jak do tej pory najskuteczniejszą metodą ochrony ptaków morskich przed przyłowem w sieci skrzelowe są czasowo przestrzenne zamknięcia dla rybołówstwa obszarów ważnych dla ptaków¹¹.

W przypadku morskich ostoi Natura 2000 w polskiej strefie Bałtyku obszary i terminy występowania największych koncentracji ptaków morskich są bardzo dobrze rozpoznane. Gdyby plany ochrony obszarów morskich zostały zatwierdzone, można by wyłączyć z połowów w newralgicznych okresach te fragmenty obszarów Natura 2000, które są kluczowe dla zagrożonych gatunków. Bez planów ochrony możemy mówić jedynie o pozornej ochronie, gdyż w żaden sposób nie są regulowane działania mające na celu utrzymanie bądź odtworzenie populacji gatunków, dla których te obszary zostały powołane.

Łukasz Ławicki

Przypisy:
1. Beuch S., Chodkiewicz T., Przymencki M., Wardecki Ł., Sikora A., Neubauer G., Smyk B., Marchowski D., Ławicki Ł., Meissner W., Chylarecki P., Monitoring Ptaków Polski w latach 2021-2024, „Biuletyn Monitoringu Przyrody”, 2024, nr 28, s. 1-108.
2. Marchowski D., Ławicki Ł., Fox A.D., et al., Effectiveness of the European Natura 2000 network to sustain a specialist wintering waterbird population in the face of climate change, „Scientific Reports”, 2020, vol. 10, nr 20286.
3. Marchowski D., Leitner, M., Conservation implications of extraordinary Greater Scaup (Aythya marila) concentrations in the Odra Estuary, Poland, „Condor”, 2019, vol. 20, s. 1-10; Marchowski D., Jankowiak Ł., Ławicki Ł., Wysocki D., Chylarecki P., Fishery bycatch is among the most important threats to the European population of Greater Scaup Aythya marila, „Bird Conservation International”, 2020, vol. 30, s. 176-193.
4. Marchowski D., Ławicki Ł., Kaliciuk J., Management of marine Natura 2000 sites as exemplified by seabirds wintering in the Baltic Sea: the case of Poland, „Diversity”, 2022, vol. 14, nr 1081.
5. Koss M., Przyłów ptaków morskich – problem (nie)znany, „Dzikie Życie”, 2013, nr 6, s. 2-6.
6. Ramírez I., Mitchell D., Vulcano A., Rouxel Y., Marchowski D., Almeida A., Arcos J. M., Cortes V., Lange G., Morkūnas J., Oliveira N., Paiva V. H., Seabird bycatch in European waters, „Animal Conservation”, 2024, doi.org/10.1111/acv.12948; Morkūnas J., Oppel S., Bruzas M., Rouxel Y., Morkūnė R., Mitchell, D., Seabird bycatch in a Baltic coastal gillnet fishery is orders of magnitude larger than official reports, „Avian Conservation and Ecology”, 2022, vol. 17, nr 31.
7. Marchowski D., Bycatch of seabirds in the Polish part of the southern Baltic Sea in 1970-2018: a review, „Acta Ornithologica”, 2021, vol. 56, s. 139-158.
8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000.
9. Jurszo R., Dmitruczuk A., Na polskim Bałtyku ptaki giną w rybackich sieciach. Na projekty ich ochrony wydaliśmy miliony z UE, ale żaden plan nie powstał, „Gazeta Wyborcza”, 3 marca 2023 r.
10. Marchowski D., Ławicki Ł., Kaliciuk J., Management of marine Natura 2000 sites as exemplified by seabirds wintering in the Baltic Sea: the case of Poland, „Diversity”, 2022, vol. 14, nr 1081.
11. Marchowski D., Bycatch of seabirds in the Polish part of the southern Baltic Sea in 1970-2018: a review, „Acta Ornithologica”, 2021, vol. 56, s. 139-158.