Roztocze – nasi niewidoczni sprzymierzeńcy

Wokół tajemnicy życia na Ziemi

Roztocze (Acari) to drobne stawonogi należące do gromady pajęczaków. Charakteryzują się niezwykłym zróżnicowaniem nie tylko pod względem morfologii, ale również pod względem zajmowanych przez siebie środowisk i różnorodnej roli, jaką spełniają w ekosystemach. Spotkać je można w każdym zakamarku planety, w tym w naszym ciele. Kiedyś w trakcie 2-godzinnego wykładu opowiadałem o roztoczach mieszkających z nami w mieszkaniach. Do tej pory opisano ponad 50 tysięcy gatunków roztoczy, a ocenia się, że może ich być pomiędzy 540 tysięcy do nawet 1,1 miliona (Krantz, Walter 2009). Wynika z tego więc, że poznaliśmy zaledwie pomiędzy 4 a 8,4% gatunków roztoczy. Alberti i Coons piszą o roztoczach: „Są one, w dużej mierze, jedną z najbardziej tajemniczych i niepoznanych grup zwierząt” (Alberti, Coons 1999). Arystoteles słowem acari określił „białawe, małe zwierzątka żyjące w starym wosku lub w starych plastrach pszczelich”. Linneusz opisał roztocza w następujący sposób: „8 nóg, dwoje oczu po bokach głowy, dwa czułki członowane kształtu odnóży” (Niedbała 1980). Dla większości społeczeństwa pozostają nadal kompletnie nieznane. Dzięki reklamom w mediach wiemy o istnieniu roztoczy kurzu domowego, ale zapamiętujemy je jako szkodliwe i zbędne. Również w procesie edukacji w szkole roztocze pozostają praktycznie nieobecne. A wiele wskazuje, że to druga, po owadach, pod względem bogactwa gatunkowego, grupa zwierząt na Ziemi.

Roztocze opanowały praktycznie niemal wszystkie siedliska biosfery. Znaleźć je można zarówno w środowiskach lądowych, jak i wodnych (jeziora, rzeki, morza, oceany). Jedno ze środowisk jest wyraźnie preferowane przez roztocze. Biorąc pod uwagę liczebność i bogactwo gatunkowe roztoczy w glebie, wydaje się ona  ich prawdziwym królestwem. Okazuje się, że 2/3 fauny roztoczy występuje właśnie w glebie (Behan-Pelletier, Newton 1999). Co więcej, rola, którą spełniają w glebach, okazuje się fundamentalna dla trwania życia na Ziemi. Mimo powyższych faktów nasza uwaga od lat koncentruje się na roztoczach, które mają znaczenie w medycynie, rolnictwie, sadownictwie czy hodowli. W wierzchniej 10 cm warstwie gleby spotykać możemy nawet 800 tysięcy roztoczy na powierzchni m² (Petersen, Luxton 1982). Swoisty rekord to ponad milion mechowców na m² w glebie w Puszczy Białowieskiej (Rajski 1961). Wyobraźmy sobie, że trzymamy garść humusu z lasu strefy umiarkowanej. W naszej dłoni znajdują się tysiące roztoczy reprezentujących dziesiątki gatunków. Spotkamy je we wszystkich rodzajach gleb na każdej wysokości, pod każdą szerokością geograficzną od Arktyki po Antarktydę (Behan-Pelletier, Newton 1999).

Roztocze, mimo swojej stosunkowo niższej biomasy i wolniejsze tempa metabolizmu niż mikroorganizmy glebowe, w wydatny sposób uczestniczą w fundamentalnym dla życia na Ziemi procesie rozkładu materii organicznej dokonującej się w glebie. Niezwykle ważne wydają się być swoiste symbiotyczne stosunki, jakie łączą mikrostawonogi, a szczególnie roztocze, z mikroorganizmami. Mikroorganizmy glebowe szybko wyczerpują zasoby pokarmowe w miejscu swojego występowania i pozostają „uśpione”. Zjawisko to opisano jako „Sleeping Beauty Paradox” (Lavelle 1997). Co jest je w stanie pobudzić do aktywności? Niezwykle ważna okazuje się być rola stawonogów, w tym roztoczy. Fenomen ten został określony jako „The Kiss of Arthropod Prince Charmings” (Walter, Proctor 1999). Ten raczej „głęboki pocałunek” (a faktycznie zjedzenie) przyczynia się do tego, że mikroorganizmy zostają przemieszczone, przemieszane z nowymi zasobami pokarmowymi i wznawiają swoją aktywność. Rolę tę, spełnianą w glebie przez roztocze, można porównać do rozprzestrzeniania nasion przez kręgowce odżywiające się owocami (Walter, Proctor 1999). Rozkład materii organicznej jest 5-krotnie szybszy gdy roztocze i mikroorganizmy występują razem (Ghilarov 1963). Jeden z autorów o roli roztoczy napisał: „Zguba dla świata, jeżeli roztocze i ich drobni sprzymierzeńcy przestaną funkcjonować” (Fortrey 1997).

Prof. Piotr Skubała

Literatura:
- Alberti G, Coons L. B. 1999. Acari – Mites. w: Harrison F. W. (red.) Microscopic Anatomy of Invertebrates. Vol. 8c. New York, John Wiley & Sons, Inc., s. 515-1265.
- Behan-Pelletier V, Newton G. 1999. Linking soil biodiversity and ecosystem function – The taxonomic dilemma. „BioScience” 49(2): 149-153.
- Fortrey R. 1997. Life: An Unauthorised Biography. Harper Collins, London.
- Ghilarov M. S. 1963. On the interrelationships between soil dwelling invertebrates and soil microorganisms. W: Doeksen M. J., van der Drift J. (red.) Soil Organisms. North Holland Publ. Co., Amsterdam, s. 255-259.
- Krantz G. W., Walter D. E. 2009. A Manual of Acarology. Texas Tech University Press.
- Lavelle P. 1997. Faunal activities and soil processes: adaptive strategies that determine ecosystem function. „Advances in Ecological Research” 27: 93-132.
- Niedbała W. 1980. Mechowce – roztocze ekosystemów lądowych. PWN, Warszawa.
- Petersen H, Luxton M. 1982. A comparative analysis of soil fauna populations and their role in decomposition processes. „Oikos” 29: 287-388.
- Rajski A. 1961. Studium ekologiczno-faunistyczne nad mechowcami (Acari, Oribatei) w kilku zespołach roślinnych. I. Ekologia. Prace Komisji Biologicznej PTPN 25: 1-161.
- Walter D, Proctor H. Mites. Ecology, Evolution and Behaviour. CABI Publishing, New York, USA 1999.