Rezerwat biosfery Polesie Nadbużańskie. Część I – Walory przyrodnicze i kulturowe

Rezerwat Biosfery Polesie Nadbużańskie założono na mocy decyzji Brzeskiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego w 2003 r. na bazie zakaznika o tej samej nazwie. W 2004 r. rezerwat otrzymał oficjalny status UNESCO. Na Białorusi tylko trzy obszary mają status międzynarodowy – oprócz Polesia Nadbużańskiego są to Puszcza Białowieska i Berezyński Zapowiednik. Rezerwat Biosfery Polesie Nadbużańskie stanowi białoruską część projektowanego Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”. Na całym świecie istnieją tylko cztery podobne obszary.

Historia powstania

Idea zjednoczenia międzynarodowego wysiłku dla ochrony unikalnej przyrody Polesia zrodziła się u polskich kolegów już 18 lat temu, w 1991 r. W sumie przez 8 lat tworzono naukowe podstawy do powstania rezerwatu w obrębie dwóch krajów – Polski i Ukrainy. Projekt objął ukraińskie Pojezierze Szackie, polskie Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie i położony między nimi obszar doliny Bugu. Najściślej chronione jądro rezerwatu tworzyły parki narodowe: Poleski (Polska) i Szacki (Ukraina).

Pomysłodawcy podkreślali, że bez Białorusi, głównego „poleskiego mocarstwa”, idea nie byłaby zrealizowana w stu procentach. Dlatego też nie tylko nie sprzeciwiali się wejściu Białorusi do „spółki”, ale i wszelkim sposobem chcieli włączyć ją do współpracy. Jednak przez długie lata ani nasi ekolodzy, ani kręgi naukowe nie wykazywały szczególnego zainteresowania projektem założenia rezerwatu.

Białoruś przyłączyła się do prac po upływie 10 lat. W 2001 r. pod kierownictwem przewodniczącego Komisji Ekologicznej NAN Białorusi, naukowca I.I. Lisztwana i N.N. Bambałowa utworzono program i rozpoczęto praktyczne działania mające na celu realizację projektu naukowego „Stworzenie międzynarodowego obszaru chronionego »Polesie Zachodnie« w granicach Białorusi, Polski i Ukrainy (sektor białoruski)” pod egidą UNESCO.

Biorąc pod uwagę, że studenci i naukowcy Brzeskiego Uniwersytetu Państwowego badali te tereny już od dość dawna, uzasadnienie niezbędne do założenia obszaru chronionego i przygotowanie wniosku nominacyjnego do UNESCO o utworzeniu rezerwatu napisano dosyć szybko. I tak, w maju 2003 r. najpierw utworzono zakaznik krajobrazowy o znaczeniu republikańskim (forma powierzchniowej ochrony przyrody o wyższej randze – powoływany przez organy ogólnokrajowe – i ściślejszej ochronie niż zakaznik o znaczeniu miejscowym) „Polesie Nadbużańskie”. W grudniu 2003 r. na bazie zakaznika, choć na znacznie większym obszarze, założono rezerwat biosfery „Polesie Nadbużańskie”, który w 2004 r. otrzymał oficjalny status rezerwatu biosfery UNESCO.

Charakterystyka ogólna

Rezerwat jest położony w dorzeczu Bugu (Zachodniego) w południowej części rejonu brzeskiego, w granicach Polesia Brzeskiego (Zachodniego). Stanowi część wodno-polodowcowej Równiny Małoryckiej, która z kolei wchodzi w skład jeszcze większej sandrowej Równiny Wołyńskiej. Terytorium to wyróżnia się niezwykłą różnorodnością krajobrazów. Najczęstsze widoki to faliste równiny morenowe, faliste równiny polodowcowe, tarasy zalewowe i nadzalewowe, a także obszary wodne. Bogactwa pejzaży dopełniają liczne wzgórza eoliczne, wydmy piaskowe, jeziora w strefie zalewowej rzek. To urozmaicenie krajobrazu decyduje o różnorodności ekosystemów. Właśnie tutaj można odnaleźć 5 najcenniejszych na Białorusi grup ekosystemów.

Lasy zajmują ponad 60% obszarów, bagna 3,3%, obiekty wodne 3,1%, łąki 2,1%, agrocenozy i pozostałe ziemie ok. 30%. Zbliżone do naturalnych i względnie nienaruszone ekosystemy obejmują ok. 70% terytorium rezerwatu.

Największa rzeka to Bug i jego dopływy: Kopajówka, Seredowa Ryczka, Szpanówka, Pryrwa. Koryta większości rzek, poza Bugiem, częściowo Kopajówki i Seredowej Ryczki, zostały wyprostowane w wyniku melioracji w latach 60. i 70. XX w. Największe akweny wodne to system stawów Stradecz (stawy: Towarna, Długi, Kuciowy, Rakowo i inne) o łącznej powierzchni ok. 800 ha; jeziora Sielachy, Rogozińskie, Białe, Tajne, Czarne, Miedniańskie, Stradeckie.

Fauna i flora

Świat roślin i zwierząt w rezerwacie jest wyjątkowo bogaty i różnorodny. Ma to związek z wysokim stopniem zachowania i różnorodności ekosystemów. Najobficiej reprezentowana jest tutaj roślinność leśna. Przeważają lasy sosnowe. Niewielkimi fragmentami lub całymi pasmami rozciągają się tu prawie wszystkie typy lasów spotykanych na Białorusi. Wyjątek stanowią tylko olsy z olszą szarą. Głównymi gatunkami lasotwórczymi są sosna, olcha szara, brzoza i dąb, ale w drzewostanie znajdują się także przedstawiciele grabów, klonów, lip, jesionów, osik. Interesujące i osobliwe zespoły leśne można spotkać w okolicach gospodarstw rybnych. Są tam subkontynentalne wydmy piaszczyste, porośnięte borami sosnowymi, torfowiska przejściowe i wysokie, przeplatane małymi, otwartymi, zarośniętymi torfowiskami niskimi i olszynami z olszą czarną. Subatlantyckie i środkowoeuropejskie dębowe oraz dębowo-grabowe lasy z ekosystemem zachodniej tajgi reprezentowanej tu przez bory świerkowe, usytuowane są na stanowiskach wyspowych za granicami naturalnego zasięgu i są największymi z wyspowych stanowisk tych borów na Białorusi.

Dąbrowa. Idąc po lesie, nagle wchodzisz pod osłonę ogromnych drzew tworzących dąbrowy. Wtedy odnosisz wrażenie, że cofasz się o kilka stuleci, w czasy, gdy całe terytoria Europy były pokryte naturalnymi lasami. Prawdziwe, potężne dąbrowy, które zachowały się w Puszczy Białowieskiej i tutaj, były wówczas nie tak małe i rzadkie. Wiosną, zanim rozwiną się liście na drzewach, runo w dąbrowach pokryte jest dywanem pierwszych wiosennych kwiatów. Zawilce gajowe, przylaszczki, złoć i mnóstwo innych roślin tworzą wielobarwny kobierzec. Natomiast latem, w cieniu dębów rozkwitają rzadkie i zadziwiająco piękne orchidee. Pnie drzew bardzo często pokrywa bluszcz – wiecznie zielona białoruska liana. Wśród obfitości letniej zieleni, pnie okazałych dębów wyglądają jak kolumny podtrzymujące sklepienia z liści.

Tajga. Po przejściu kilkuset metrów z typowo środkowoeuropejskich lasów można znaleźć się w północnej tajdze. Tu rządzą świerki – mocne, rozłożyste, a cień ich gałązek tworzy uroczysty półmrok. Tu rozpoczyna się królestwo mchów, porostów i widłaków. Są one wszędzie – na ziemi, drzewach, stanowią miękki, aksamitny dywan, mieniący się różnymi odcieniami zieleni. Jesienią zabarwiają go w ogromnej ilości różne, pod względem koloru i wielkości, grzyby.

Na terenie „Polesia Nadbużańskiego” spotyka się wyjątkowo unikalne na Białorusi, zanikające już ekosystemy piaszczystych łąk, typowe europejskie lasy zalewowe, północne tajgi, rzadkie zarośla jałowcowe i wrzosowiska. Na terenie zalewowym Bugu i Kopajówki zachowały się naturalne nizinne łąki zalewowe, nad Bugiem znajdują się fragmenty łąk, które stepowieją. Wśród lasów, na niżej położonych terenach, rozsiane się nieduże torfowiska, przeważnie niskie, ale także wysokie i przejściowe.

Flora. Na obszarze „Polesia Nadbużańskiego” występuje ponad 700 gatunków roślin naczyniowych. Długosz królewski i wąkrota zwyczajna rosną na Białorusi tylko na terytorium rezerwatu. Dla gnidosza rozesłanego „Polesie Nadbużańskie” to jedyne znane, naturalne miejsce występowania na Polesiu Białoruskim. Na początku lat 90. zauważono nową dla Białorusi roślinę nadrzewną – jemiołę rozpierzchłą.

Tutaj można jednocześnie spotkać gatunki subarktyczne – mącznica lekarska, bagno zwyczajne – przedstawicieli lasotundry oraz gatunki pontyjskie – koniczynę pagórkową, pięciornik srebrny, tymotkę Boehmera, kostrzewę poleską – przedstawicieli stepów południowych; gatunki borealne – wietlica samicza, bobrek trójlistkowy, borówka bagienna, brusznica i czarna, czermień błotna, widłak jałowcowaty, świerk zwyczajny, wierzba krucha – rozprzestrzenione w tajdze i gatunki leśne – grab zwyczajny, wiąz szypułkowy i górski, lipa drobnolistna, przylaszczka, gwiazdnica wielkokwiatowa, podagrycznik, kopytnik pospolity – typowi reprezentanci mieszanych i liściastych lasów Europy; gatunki atlantyckie – żarnowiec miotlasty, szczotlicha siwa, wrzos – rosnące w nadatlantyckiej części Europy, a także gatunki sarmackie – goździk piaskowy, krwiściąg, traganek piaskowy, mieczyk dachówkowaty – rozprzestrzenione między kontynentalnymi lasami borealnymi a stepami.

W rezerwacie występuje ponad 30 gatunków roślin i grzybów wpisanych do Czerwonej Księgi Białorusi.

Roślina-drapieżnik. W zbiornikach wodnych spotyka się bardzo rzadką roślinę owadożerną – aldrowandę pęcherzykowatą, gatunek reliktowy. To wieloletnia, wodna roślina trawiasta z nitkowatą, lekko rozgałęzioną łodygą o długości ok. 5–10 cm. Jej liście są opatrzone w szczecinkę, która tworzy aparat łowczy. Roślina chwyta drobne skorupiaki, owady, trawi je i pobiera substancje odżywcze.

Storczyki. Flora rezerwatu, zwłaszcza w południowej i centralnej części, jest interesująca przede wszystkim ze względu na różnorodność występujących tam storczyków. Wśród przerzedzonych liściastych i mieszanych lasów, na skraju, na zasobnych w wapń glebach rośnie jeden z najpiękniejszych i najrzadszych storczyków – obuwik pospolity. Roślina o wysokości 25–50 cm z dużymi liśćmi i okazałymi (wielkość do 8 cm), przepięknymi ciemnożółto-fioletowymi kwiatami. W liściastych oraz iglastych lasach, na suchych polanach leśnych i skrajach lasów rośnie kruszczyk rdzawoczerwony. Na mszarach, bagnistych terenach iglastych, mieszanych i liściastych lasów, w zacienionych miejscach spotyka się żłobika koralowego. Na otwartych torfowiskach, wilgotnych i bagnistych łąkach można zobaczyć wyjątkowo rzadkiego storczyka w Europie – kukułkę szerokolistną. Pod osłoną dębów ogromne obszary nieprzerwanych zarośli tworzy się jedna z rzadkich białoruskich lian – bluszcz zwyczajny. Tu pod osłoną dębów i grabów rośnie podkolan zielonawy oraz buławnik czerwony, a w wilgotnych lasach liściastych i iglastych – listera jajowata. Na brzegu otwartych bagien leśnych, na podmokłych łąkach i polanach leśnych można spotkać ponadto rzadkie i piękne rośliny: kosaćca syberyjskiego, mieczyka dachówkowatego.

Nie mniej bogaty i różnorodny jest świat zwierząt. Terytorium rezerwatu cechuje się dużym zróżnicowaniem biotopów, czego efektem jest wielka różnorodność fauny. Najlepiej znaną grupa są kręgowce, których odnotowano tutaj 310 gatunków. Z 47 gatunków ryb stwierdzonych w naszym kraju, w rezerwacie bytują 32, odnotowano wszystkie białoruskie gatunki gadów (7 gatunków) i płazów (12 gatunków). Najbogatsza jest ornitofauna. Z 312 gatunków ptaków występujących na Białorusi, tutaj spotyka się ponad 200, a ponad 160 z nich gnieździ się. Najliczniejsi są przedstawiciele rzędów: wróblowate – 89 gatunków, siewkowe – 27, blaszkodziobe – 19, sokołowe – 14, dzięcioły – 9. Występuje tu także 60 gatunków ssaków, czyli więcej niż na jakimkolwiek innym obszarze chronionym w Białorusi.

Gatunki tajgowe i europejskie. Różnorodność krajobrazów i lasów warunkuje zróżnicowanie zamieszkujących je zwierząt. Obok gatunków typowych dla europejskich lasów liściastych (zielonego i białogrzbietego dzięcioła, siniaka, pleszki, muchołówki białoszyjej) można spotkać tu mieszkańców tajgi – muchołówkę małą, krzyżodzioba świerkowego, gila, orzechówkę, włochatkę i inne.

Na obszarach leśnych stwierdzono prawie wszystkie gatunki dzięciołów występujących w Europie. W tym wpisane do Czerwonej Księgi Białorusi: dzięcioł zielony i białogrzbiety. Rzadki dzięcioł zielonosiwy i dość powszechny, największy przedstawiciel tego rzędu – dzięcioł czarny, nazywany u nas żołną. W pobliżu siedzib ludzkich bytuje dzięcioł syryjski.

Na terytorium rezerwatu występują 44 gatunki ptaków, 9 gatunków ssaków, 2 gadów, płazów i ryb oraz ok. 30 gatunków bezkręgowców wpisanych do Czerwonej Księgi Republiki Białorusi.

Na zbiornikach wodnych powszechny jest bąk, spotyka się także bączka. Obydwa te gatunki prowadzą skryty tryb życia i niezwykle trudno je zauważyć. Znacznie łatwiej można usłyszeć ich charakterystyczny niski, tubalny głos. Nad zalewiskami rzek i stawów gnieżdżą się w dużych koloniach rybitwy: białoskrzydła, białowąsa i czarna. Tutaj także występuje perkoz rdzawoszyi. Pospolitymi mieszkańcami szuwarów i trzcinowisk są: zielonka, wąsatka i brzęczka – gatunki rzadkie i chronione w Europie. Na stawie można zauważyć zagrożoną wymarciem podgorzałkę – jeden z najbardziej unikalnych gatunków kaczek naszego kontynentu. Na brzegach rzek, na suchych łąkach i piaszczystych wyspach, gnieździ się rybitwa białoczelna i sieweczka rzeczna. Zaś na podmokłych łąkach inny zagrożony wymarciem gatunek – rycyk.

Wiosną i jesienią, w okresie migracji, na zbiornikach wodnych gromadzi się ogromna liczba rzadkich ptaków drapieżnych: bieliki, rybołowy, orły przednie, kobuzy. Można zaobserwować również rzadkie gatunki siewkusów: biegusa krzywodziobego, zmiennego i małego, kwokacza i sieweczkę obrożną. Zimą niejednokrotnie da się zauważyć sikorę lazurową.

W rezerwacie odnotowano 16 gatunków nietoperzy, w tym te chronione: mopek i nocek Natterera. Z innych, rzadkich w Europie ssaków żyją tu łoś, wilk, borsuk, bóbr, wydra i orzesznica.

Ponadto w stawach hodowlanych często spotyka się żółwia błotnego. W okolicach wsi Miedno stwierdzono występowanie ropuchy paskówki. Niezwykle bogaty, choć słabo zbadany jest świat bezkręgowców. W starych dziuplastych drzewach w dąbrowach można znaleźć pachnicę dębową, a na bagnach leśnych niepylaka mnemozynę i bagnika nadwodnego. W sumie odnotowano tu ok. 30 gatunków owadów zapisanych do Czerwonej Księgi Republiki Białorusi.

Wartości kulturowo-historyczne

Ślady osadnictwa na tym terenie pochodzą z X–IX w. p.n.e. Na obszarze rezerwatu spotkać można dobrze zachowaną dawną architekturę ludową, drewnianą zabudowę wsi i budynki sakralne. Wśród tych ostatnich do najciekawszych należą cerkwie: drewniana pw. św. Mikołaja w Czersu (XVIII w.), św. Ilji w Dębku (XVIII–XIX w.), Przemienienia Pańskiego w Miednej (koniec XVIII w.) i św. Łukasza w Domaczewie, z pocz. XX w. W tej miejscowości znajduje się też kościół katolicki z połowy XIX w. Poza tym obszar nosi ślady licznych wojen: cmentarz z I wojny w Tomaszówce i miejsca pamięci z czasu II wojny światowej. Znajduje się tu też kilka muzeów. Do najciekawszych należą: Muzeum Literackie w Domaczewie, Muzeum Sztuki Ludowej i Etnografii w Miednej czy Muzeum Kosmonautyki w Tomaszówce. Stworzone tutaj zostało na cześć białoruskiego kosmonauty Piotra Klimuka, który przebywał na orbicie okołoziemskiej m.in. z Władysławem Hermaszewskim, a tu się urodził. Ciekawym obiektem jest stacja kolejowa Włodawa.

Teren rezerwatu położony jest na styku granic trzech państw, trzech narodów. Dlatego charakteryzuje się różnorodnością, przenikaniem się i wzajemnym wpływem kultur nie tylko tych trzech nacji, ale i innych (Żydów, Tatarów, Holendrów), których wioski istniały tutaj do II wojny światowej.

Andrej Abramczuk

Brzeski Obwodowy Oddział APB

Tłumaczenie: Joanna Kozieł