Przyroda znad Waldenu dziś

Staw Walden stał się znany w świecie dzięki literaturze. Gdyby nie publikacje Henry’ego D. Thoreau, byłby pewnie jednym z akwenów stanu Massachusetts. Literacka sława zwróciła jednak uwagę także na jego aspekt przyrodniczy i krajobrazowy.

Dziecko lodowca

Walden jest jeziorem wytopiskowym, powstałym wskutek cofania się lodowca pokrywającego Nową Anglię około 10–12 tys. lat temu. Lodowiec cofając się tworzył tzw. zagłębienia wytopiskowe, miejsca, w których długo zalegały bryły martwego lodu. Właśnie po ich wytopieniu powstawały jeziora, jakich wiele w okolicach Concord. Z tego powodu większość zagłębień wytopiskowych nie posiada żadnych dopływowych ani odpływowych cieków wodnych.

Za życia Thoreau staw otoczony był jednym z niewielu lasów pośród rozległych terenów rolniczych. Mało żyzna gleba lasu Walden nie nadawała się pod uprawę i właśnie to go ocaliło jako jeden z niewielu zbiorników wodnych w okolicy. Oczywiście las w XIX w. był intensywnie wykorzystywany jako istotne źródło drewna. Sam Thoreau w 1859 r. ubolewał w swym „Dzienniku” nad wycinką lasów w okolicy: „Wszystkie lasy nad Waldenem mogły zostać ocalone i na zawsze pozostać naszym parkiem, ze stawem Walden w samym środku”.

Dopiero pod koniec XIX w. podjęto działania, by Walden uczynić publicznym miejscem odpoczynku. Od 1866 r. nad jego brzegiem, w zatoczce Ice Fort Cove, zbudowano park rozrywki, w którym było kąpielisko, huśtawki, sklepy, boisko do baseballa, tor biegowy. Park spłonął w 1902 r. i nigdy nie został odbudowany.

Ochrona Waldenu

W 1922 r. rodziny Emersonów, Forbesów i Heywoodów podarowały około 80 akrów terenu otaczającego staw na rzecz terenów publicznych stanu Massachusetts, pod warunkiem „zachowania brzegów i lasów okalających Walden Emersona i Thoreau, jako miejsca otwartego dla tych, którzy pragną czerpać przyjemność ze stawu, lasów i przyrody, a także kąpieli, pływania łodziami, łowienia ryb i pikników”. Odpowiedzialność za zarządzanie rezerwatem przekazano Hrabstwu Middlesex. W lecie 1935 r. staw Walden odwiedziło prawie pół miliona ludzi.

W 1947 r. Towarzystwo Thoreau podarowało kamień z inskrypcją, który dziś leży w miejscu, gdzie znajdowało się palenisko chaty Henry’ego. W 1965 r. National Park Service wpisał staw Walden na Listę Narodowych Pomników Historycznych, zaś w 1975 r. wszedł on w skład Stanowych Parków Massachusetts.

Walden Pond State Reservation (Stanowy Rezerwat Stawu Walden) to dzisiaj część Departamentu Ochrony i Rekreacji oraz zespołu parków stanu Massachusetts (mass.gov/dcr/parks/walden). Ma on 462 akry powierzchni. Na jego terenie znajduje się replika skromnej chaty Thoreau, ścieżki spacerowe i dostęp do małej plaży.

Dziś staw znajduje się w centrum liczącego 2680 akrów obszaru ekologicznego w Concord i Lincoln. Obecnie 77% lasu Walden objęte jest ochroną przez Walden Woods Project oraz ochroną stanową i miejską. Rocznie teren ten odwiedzany jest przez około 600 tys. ludzi.

Można znaleźć tam większość zwierząt i roślin z czasów Thoreau. Są wiewiórki szare, pręgowce amerykańskie, szopy pracze, lisy rude, skunksy, kaczki, gęsi. Z ryb istotną zmianą jest wyginięcie szczupaków, które w czasach pisarza stanowiły, jak sam pisał, „jego największą dumę”. Są za to okonie i raki.

Nieopodal miejsca po chacie pisarza znajduje się około 400 pni posadzonych przez niego sosen, które w 1938 r. zostały powalone przez huragan.

W najgłębszym punkcie staw ma 103 stopy. Jego wody są nadal takie, jak je opisywał Thoreau: „Walden raz jest niebieski, raz zielony, nawet gdy patrzy się na niego pod tym samym kątem. Znajdując się między ziemią a niebiosami ma w sobie coś z koloru obydwu. Oglądany ze szczytu pagórka, odbija kolor nieba, natomiast z bliska ma zabarwienie żółtawe tuż przy brzegu, gdzie widać piasek, dalej zaś kolor jasnozielony, który stopniowo ciemnieje aż do jednolitej ciemnej zieleni bliżej środka”.

Szlak na Wzgórzu Bristera

Przyroda w okolicy stawu to nie tylko samo jezioro, ale również interesujący szlak Thoreau na wzgórzu Bristera, położonym w historycznym lesie Walden. Swoją nazwę zawdzięcza Bristerowi Freemanowi, wyzwolonemu niewolnikowi. Szlak honoruje Thoreau jako reformatora społecznego – Henry działał w ruchu abolicjonistów, był uczestnikiem Underground Railroad, wspierał dążenia na rzecz zniesienia niewolnictwa i pomagał zbiegłym niewolnikom.

Teren ten zarządzany jest przez Walden Woods Project i przylega do obszaru chronionego Concord – ma powierzchnię 18,6 akra. Thoreau w tym miejscu prowadził badania na temat sukcesji lasu. Już w połowie XIX w. teren ten był zdegradowany przez kopalnię piasku i żwiru, ale po jej zamknięciu stopniowo powracała przyroda. Pojawiły się kolejno mchy i porosty, nieduże płaty traw i krzewów, brzozy, wiśnie i sosny smołowe. Thoreau jako jeden z pierwszych opisywał ten proces zmian.

Gdy w latach 80. XX w. miejsce było zagrożone budową centrum biurowców, Walden Woods Project nabył prawa własności do wzgórza w 1993 r. i objął je stałą ochroną.

Dziś obserwowane jest tam zjawisko zanikania łąk – w latach 50. XIX wieku lasy pokrywały Massachusetts w mniej niż 40%, teraz zajmują niemal 80% powierzchni. Ten proces widać również w okolicy Waldenu i nieodległego Brister’s Hill.

Na ścieżce przyrodniczej i historycznej umieszczono specjalne tablice, które pokazują historię miejsca oraz przyrodę – łąki, las i sad w miejscu „gdzie wciąż rosną jabłonie, które Brister posadził i pielęgnował”, jak napisał Thoreau w „Waldenie”.

Zachować Walden

Zachowanie przyrody Waldenu dzisiaj wydaje się być realizowane w sposób właściwy. Trzeba jednak zdać sobie sprawę, że tak czy inaczej mamy do czynienia z przyrodą mocno przekształconą, dotkniętą znaczącą antropopresją. Działalność człowieka jest w rejonie Concord widoczna gołym okiem. Już w czasach, w których żył Henry D. Thoreau, tereny te były mocno nadgryzione ludzką obecnością, a od tamtych lat proces tylko się nasilił, mimo (co pozytywne) zwiększenia się lesistości. Nie jest to więc dzicz – nasza Puszcza Białowieska przy lasach Waldenu to prawdziwy dziki las. Niemniej jednak rola tego miejsca jest szczególna – ta ziemia dała światu człowieka, który poprzez swoje życie i dzieła literackie do dziś inspiruje i wskazuje, jak ważna dla świata jest dzika przyroda. I choćby tylko dlatego należy to miejsce zachować.

Grzegorz Bożek

Ważne miejsca i instytucje

Walden Woods Project Organizacja non-profit, mająca na celu ochronę ziemi, literatury i spuścizny Henry’ego Davida Thoreau poprzez konserwację, edukację i badania. Projekt został ufundowany w 1990 r. przez muzyka Dona Henleya z zespołu The Eagles. Wykorzystuje tereny lasu Walden znajdujące się pod jego kuratelą do krzewienia etyki ochrony przyrody i społecznej odpowiedzialności, które stanowiły trzon filozofii Thoreau. Wspiera ochronę historycznego lasu Walden i Krainy Thoreau w Concord i Lincoln, a także środowiska w ogóle. walden.org

The Thoreau Institute Library w Lincoln Posiada w zbiorach ponad 8000 dzieł oraz ponad 60 tys. innych pozycji, w skład których wchodzą rękopisy, grafiki, muzyka, mapy, korespondencja, periodyki, broszury i osobiste wspomnienia. Misją biblioteki jest gromadzenie, przechowywanie i udostępnianie materiałów badawczych dotyczących Thoreau, czasów, w których żył oraz jego dzisiejszego znaczenia dla przyrody i człowieka. walden.org/Library

The Thoreau Society Zajmuje się upowszechnianiem wiedzy o Henrym Thoreau, gromadzi książki i rękopisy, zachęca do korzystania ze zbiorów. Publikuje artykuły i organizuje konferencje na temat Thoreau. Siedzibę ma w Concord. thoreausociety.org

Concord Museum Istnieje od końca XIX w., prezentuje historię Concord. Szczególnie cenne są zbiory związane z Ralphem Waldo Emersonem, Henrym D. Thoreau oraz kolekcja concordzkich zegarów, sreber i przedmiotów codziennego użytku. concordmuseum.org.

Serdecznie dziękujemy Marcie Rycak za pomoc w tłumaczeniu materiałów wykorzystanych w trzech artykułach dotyczących Thoreau.