Augustyn Czarnowski – pionier ziołolecznictwa i krzewiciel jarstwa

Pochodzący ze znanej kaszubskiej rodziny szlacheckiej Augustyn Czarnowski urodził się w 1861 r. w Małym Gliśnie. Naukę odbywał w Collegium Marianum w Pelplinie, a potem w seminarium nauczycielskim w Kościerzynie, po ukończeniu którego pracował jako nauczyciel w Lińsku koło Śliwic i w Berlinie. Za prywatne nauczanie języka polskiego i prowadzenie oddziału polskiego „Sokoła” został zwolniony z pracy. Podjął następnie i ukończył wyższe studia medyczne, podczas których zainteresował się ziołolecznictwem, homeopatią i jarstwem. Na stałe osiadł w Berlinie, gdzie prowadził praktykę stomatologiczną, pensjonat i aktywną działalność wydawniczą.

Pionier ziołolecznictwa polskiego i seksuologii

Od 1893 r. Czarnowski wydawał czasopismo „Przewodnik Zdrowia”, na łamach którego publikowane były prace z zakresu przyrodolecznictwa, ziołolecznictwa i jarstwa. Było to jednocześnie prężne wydawnictwo, któremu towarzyszył instytut „Hygieia” oferujący m.in. mieszanki ziołowe, kilkadziesiąt rodzajów herbat na różne schorzenia, a także jarskie pożywienie. Praktyczne zastosowanie swej wiedzy na temat naturalnych metod leczenia lekarz wykorzystywał prowadząc w Berlinie pensjonat „Hygieia” dla kuracjuszy i przyjezdnych, w którym oferowane były kuracje ziołowe i potrawy jarskie.

W „Przewodniku Zdrowia” ukazywał się cyklicznie „Zielnik lekarski” autorstwa Czarnowskiego, który w 1905 r. pojawił się na rynku jako samodzielna publikacja, będąca drugim polskim opracowaniem z zakresu ziołolecznictwa i pierwszą książką lekarza na ten temat. Pięknie wydana i barwnie ilustrowana, oparta na własnych spostrzeżeniach i literaturze dr. Sebastiana Kneippa, zawiera wiele praktycznych informacji na temat 125 najważniejszych ziół krajowych, w tym ich zastosowanie, opis botaniczny oraz szczegóły dotyczące uprawy, kwitnienia, zbierania i przechowywania. Dla porównania, zawierała ona dwa razy więcej roślin leczniczych niż słynny zielnik Kneippa. Książka została poprzedzona przedmową znanego zwolennika jarstwa dr. Józefa Drzewieckiego i spotkała się z uznaniem krytyki fachowej, szczególnie niemieckiej, przez którą została uznana za jedną z lepszych i jednocześnie za najwartościowszą ze współczesnych prac traktujących o ziołolecznictwie.

Czarnowski brał ponadto udział w kongresach homeopatycznych w Paryżu, Londynie i Petersburgu, a także opracował środek do usuwania kamienia nazębnego. Publikował też książki i broszury poświęcone zdrowiu seksualnemu, w których m.in. przestrzegał przed rzekomymi niebezpieczeństwami masturbacji: „Życie płciowe i jego znaczenie ze stanowiska zdrowotno-obyczajowego” (1904), „Zakon małżeństwa czyli rozbiór obowiązków małżeńskich ze stanowiska zdrowotności jednostkowej i społecznej: katechizm dla małżonków oraz dla osób mających wejść w związki małżeńskie” (1910), „Marnopłcenie – onanizm (samogwałt, samienie się, nijactwo): objawy, przyczyny, następstwa, zapobieganie, leczenie wedle najnowszych postępów naukowych” (1914). W poradniku „Zakon małżeństwa…” wśród zaleceń nie zabrakło tematu jarstwa: „Z pokolenia w pokolenie przyzwyczailiśmy się np. do odżywiania się przeważnie mięsem, a dopiero w ostatnich czasach ruch przeciwko temu zwyczajowi zaczyna się pogłębiać, a badania różnych uczonych przekonują ludność, że kroczyła fałszywą drogą. Mimo to wielu ludzi, odżywiających się prawie jedynie mięsem, gotowi przysięgać, że bez niego obyć się nie mogą, że ich natura wymaga koniecznie tego środka pożywienia. Że to natura zwyrodniała, świadczą najlepiej rozmaite i to ciężkie choroby, w jakie pożeracze mięsa popadają. Że nie przyroda pcha nas ku takiemu pożywieniu, lecz spaczone kulturą zmysły nasze, dowodem większy zasób zdrowia, jakim się cieszą ludzie używający mięsa miernie, dowodem pełnia zdrowia, jaką wykazują ludzie, którzy powoli przyzwyczaili się do pożywienia jedynie roślinnego lub na takim się wychowali”. Czarnowski radził ponadto, aby dzieciom mięsa w ogóle nie podawać ze względu na ich rozwój i zdrowie.

Czasopismo „Przewodnik Zdrowia”

Mieszkając w Berlinie, Augustyn Czarnowski był na bieżąco z rozwijającym się intensywnie na ziemiach niemieckich przyrodolecznictwem. Postanowił w związku z tym założyć pierwsze polskojęzyczne czasopismo zajmujące się tą tematyką. W 1893 r. zaczął ukazywać się „Przewodnik Zdrowia”, którego podtytuł brzmiał: „Miesięcznik poświęcony pielęgnowaniu zdrowia i sposobowi życia według praw i wskazówek przyrody”. Pismo ukazywało się (z przerwami) w Berlinie do 1922 r., zaś od następnego roku redakcja przeniosła się do Polski. „Przewodnik Zdrowia” propagował jarstwo jako ideę etyczną oraz prawidłowy sposób żywienia. Zdaniem dr. Apolinarego Tarnawskiego czasopismo to wychowało całe jedno pokolenie w duchu higieny osobistej. Praktyczne rady i wskazówki jarskie zaczęły pojawiać się w czasopiśmie od 1895 r. W 1897 r. opublikowany został artykuł pt. „Żywotność i siła Turków”, w którym Czarnowski chwali naród turecki za nadzwyczajną żywotność i energiczność oraz odznaczanie się śmiałością i zdrowiem, co wiąże ze stylem życia, w tym dietą opartą na pożywieniu głównie roślinnym. Z kolei w artykule pt. „Jarstwo podstawą nowego życia” Czarnowski przedstawił streszczenie broszury niemieckiego profesora Edmunda Forstera wychwalającej dietę jarską z uwagi na jej zbawienny wpływ na zdrowie człowieka oraz poruszył ekonomiczne korzyści diety bezmięsnej.

W 1909 r. zaczęły ukazywać się na łamach „Przewodnika Zdrowia” teksty autora ukrywającego się pod pseudonimem „Jarosz”. W tekście „Czym się odżywiać?” przedstawia w punktach argumenty przemawiające za dietą jarską: 1) człowiek nie został przez naturę przysposobiony do jedzenia mięsa, bowiem budowa jego zębów i jelit wskazuje na to, że należy do istot spożywających owoce i jarzyny, 2) mięso powoduje szereg chorób i przedwczesną śmierć, 3) cierpienia zwierząt podczas zabijania powodują dodatkowo zatrucie mięsa, 4) pożywienie roślinne ma właściwości lecznicze, 5) narody azjatyckie żywiące się w głównej mierze pokarmami roślinnymi cieszą się dobrym zdrowiem i nie znają chorób europejskich, 6) pokarmy mięsne uzależniają, 7) najdłużej żyją osoby nie żywiące się mięsem, tylko jarzynami, chlebem, mlekiem i owocami. Z kolei w tekście pt. „Tak żyć, to miło, to rozkosz i zdrowie, a przy tym to tanio!” „Jarosz” opierając się na własnych doświadczeniach, występując w imieniu jaroszów w następujący sposób zachęca do przejścia na dietę jarską: „Poznawszy drogę do szczęścia, powinni śmiało wstąpić na nię i wytrwać na niej mężnie do końca życia, nie zbaczając z niej ani razu na dawniejszą, ślizką i błotnistą drogę mięsożerstwa. Im wierniej i stateczniej postępować będą na tej nowej drodze życia jarskiego, tym prędzej cieszyć się będą z błogich skutków swej rozumnej wstrzemięźliwości”. Autor łączy zdrowie z radością życia oraz odrazą do okrucieństwa wobec zwierząt: „Widzę po sobie, jak z każdym dniem przybywa mi zdrowia i wytrwałości, cera mojego ciała nabiera koloru naturalnego, a twarz świeżego rumieńca, o co przedtem starałem się na próżno pożywieniem mięsnym. A przy tym przejmuje mię jakaś radość niepohamowana, że pomimo różnych dokuczliwości losu i krzyżów życia, przecież jestem wesół i wykrzykuję sobie: „Tak żyć na świecie, to rozkosz”! Jeżeli, Szanowny Czytelniku! Chcesz nabyć tak wesołego usposobienia, tak sprężystej siły muskularnej, wytrwałości i zdrowia czerstwego; to przyjmij moją dobrą, serdeczną radę: wyrzeknij się raz na zawsze wszelkiego mięsiwa (…), a pożywaj tylko pokarmy roślinne czyli jarskie z ogrodu i pola, z drzew owocowych i ula, i to, co dają ludziom zwierzęta żyjące a zdrowe, tj. jaja, mleko, ser… Tamte pokarmy budzą wstręt i są niezdrowe, połączone z ludzkim okrucieństwem przy zabijaniu; te zaś mają miły zapach, wabią nasz wzrok, dają smak i dobre soki dla ciała naszego i odpowiadają godności człowieka”.

Czasopismo „Jarskie Życie”

W 1912 r. ukazywał się miesięcznik „Jarskie Życie”, który był dodatkiem do „Przewodnika Zdrowia”. Czasopismo powstało dzięki połączeniu doświadczenia wydawniczego Czarnowskiego i wiedzy na temat jarstwa Janisława Jastrzębowskiego (autora „Precz z mięsożerstwem!”), którego teksty kształtowały przesłanie pisma. Pojawiały się też artykuły samego Augusta Czarnowskiego, jak „Jarskie życie – lepszy byt”, w którym dowodzi, że obecny człowiek nie jest ani zdrowy, ani spokojny, ani zadowolony ze swojego bytu, a przyczyną jego niepokoju jest nieprawidłowe życie, sprzeczne z prawami matki przyrody. Człowiek pierwotny żył zgodnie z prawami przyrody, w zgodzie ze zwierzętami, żył w raju i był szczęśliwy i dopiero kiedy Prometeusz przyniósł mu ogień rozpoczęła się tzw. „kultura”: „Nie zadowalał się przeznaczonym mu przez przyrodę pokarmem, ale targnął się na życie zwierząt: począł je zabijać, gotować i piec sobie ich trupy, by po tym spożywać je. Następnie począł on tuczyć zwierzęta, by się niemi samemu utuczyć! W tym celu wziął je w niewolę do zagród swych, przez co sam stał się zwierząt niewolnikiem. Został więc wygnany z raju. I miljony ludzi po dziś dzień „obsługiwać” muszą wieprzaki, cielaki i t.d., oraz wdychać wstrętną woń ich wyziewów i odchodów! Setki tysięcy ludzi zaś zajmuje się zarzynaniem zwierząt, przyrządzaniem ich trupów na pokarm dla siebie i swych bliźnich… Otóż tuczą się ciągle ludziska mięsem swych współstworzeń – a przyzwyczaili się tak dalece do tego, że niektórzy woleliby raczej umrzeć, niż nałóg ten porzucić”. Najprostszą drogą od odzyskania równowagi jest zdaniem Czarnowskiego porzucenie niszczących przyzwyczajeń, zwrócenie się do matki przyrody i jarskiego życia: „Jary – to nie zgryźliwy pesymista, krytykujący tylko na każdym kroku smutne stosunki nasze, biadający na złą dolę i liche czasy, lecz człowiek krzepki, mężny, jasnej woli i serca, czynny sam i do czynu zagrzewający; to człowiek wskutek równowagi i pogody umysłu nie zawistny, nie gniewliwy, ale z bliźnim – męskim czy żeńskim – zgodnie, ręka w rękę pracujący; kobieta jara – to nie dewotka, to nie kłótliwa sufrażystka, lecz szanująca równo godność jednej i drugiej płci, i pracująca bez dąsów i kąsów wspólnie dla dobra przyszłości. Do takiego jarstwa wzywamy Was nie do sekty jakiejś, lecz do powrotu w zakon, w jaki wstępujemy każdy przy urodzeniu, w zakon życia w zgodzie z przyrodą! Powrót do tego zakonu ma otóż ułatwić nam Jarskie Życie!”.

W „Jarskim Życiu” publikowana była cyklicznie „Historja ruchu jarskiego w Polsce” Janisława Jastrzębowskiego, która następnie ukazała się jako odrębne opracowanie. Na łamach czasopisma zwracano też szczególną uwagę na edukację wśród młodzieży, zamieszczane były przedruki z rosyjskich tekstów wegetariańskich, recenzje książek, wiadomości bieżące na temat ruchu jarskiego poza granicami kraju, a także liczne przepisy kulinarne. Nakładem „Jarskiego Życia” były wydawane ponadto pocztówki, z jarską dewizą dr. Józefa Drzewieckiego w języku polskim, esperanto, francuskim i niemieckim.

Jarskie publikacje „Przewodnika Zdrowia”

„Przewodnik Zdrowia” jako wydawnictwo Czarnowskiego wydawało wiele tytułów propagujących jarski styl życia. Często były to teksty, które wcześniej ukazały się na łamach czasopisma, ale również osobne publikacje. W 1897 r. wydana została rozprawka pt. „Jarstwo podstawą nowego życia (według prof. Forstera i dra Drzewieckiego)”, wszechstronnie wyjaśniająca doniosłość jarskiego pożywienia powołując się na autorytety świata lekarskiego i filozoficznego głoszące szkodliwość mięsa dla człowieka i niemożność pogodzenia takiego pożywienia z naturą człowieka. W 1898 r. ukazała się pierwsza jarska książka kucharska w języku polskim: „Jarska kuchnia zawierająca wypróbowane przepisy przyrządzania smacznych i zdrowych potraw roślinnych oraz naukowe uzasadnienie jarstwa” autorstwa Marii Glotz (przyszłej, pierwszej żony Czarnowskiego), a następnie: „Ilustrowany mały kucharz jarski”, do którego cenną przedmowę napisał dr Józef Drzewiecki. W 1904 r. redakcja wydała rozprawkę pt. „Talizman zdrowia i piękności czyli zwięzły zbiór prawideł i zasad dla zachowania się w czerstwości do sędziwego wieku”, w której w zakresie odżywiania zalecano oczywiście dietę jarską. W tym samym roku ukazała się broszurka pt. „Rajstwo czyli błogość odżywiania się surowemi roślinami”, która popularyzuje pojęcie „rajstwa” (węższego w stosunku do „jarstwa”), rozumianego jako odżywianie się roślinami surowymi, przeważnie owocami, właściwego dla pierwszych ludzi w raju. Założenia rajstwa mają wynikać z instynktu ludzkiego, przejawiającego się w pierwszych, naturalnych reakcjach na poszczególne pokarmy.

W 1907 r. ukazuje się „Umiarkowanie, wstrzemięźliwość, powściągliwość”, w którym podkreśla się, że przez szerzenie wstrzemięźliwości można wiele zdziałać. Pokazuje również, że w ostatnim czasie już dużo zdziałano w tym kierunku  dzięki zwalczaniu alkoholizmu, szerzeniu jarstwa i rozumnego przyrodolecznictwa. Tego samego roku nakładem redakcji „Przewodnika Zdrowia” został wydany również tekst Lwa Tołstoja zatytułowany „Pierwszy stopień czyli wstrzemięźliwość jako pracnota oraz podstawa ludzkiej doskonałości”, w którym opisane zostały okropności rosyjskich rzeźni. Tołstoj wskazuje, że do dobrego życia prowadzi przede wszystkim wstrzemięźliwość polegająca na pozbyciu się namiętności, w tym obżarstwa, których opanowanie jest roztropnością. Swoje wizyty w rzeźni przedstawia niezwykle drobiazgowo i naturalistycznie, opisując zachowania rzeźników i zabijanych przez nich zwierząt, mechanizm uśmiercania, zmuszania do określonych zachowań. Zwraca uwagę, że pierwszym, od czego człowiek będzie się wstrzymywał, będzie zawsze spożywanie pokarmów zwierzęcych, gdyż nie mówiąc o pobudzaniu namiętności, wywieranym przez te pokarmy, spożywanie ich jest niemoralne, ponieważ wymaga sprzeciwiającego się moralności postępku w postaci zabijania, a wywołane jest tylko żarłocznością i łakomstwem.

W roku 1909 ukazała się broszura pt. „Jak odzyskać zdrowie? Według zasad dra Lahmanna oraz doświadczeń dra Tarnawskiego”, w której dowodzono, że dieta jarska jest naturalnym pożywieniem człowieka oraz „Nie jedz mięsa – Zostań jaroszem!”, autorstwa krakowskiego kanonika Wincentego Pixy. Rok później wydana została nakładem „Hygiei” kolejna broszura pt. „Wpływ djety na długość życia”, dowodząca, iż to właśnie jarstwo pozwala na zdrowe i długie życie, co wynika z analizy natury starości, starzenia się organizmu i poszczególnych narządów. Z inicjatywy Czarnowskiego wydana została również w 1912 r. broszura „Historja ruchu jarskiego w Polsce” autorstwa Janisława Jastrzębowskiego.

Powrót do kraju

Aktywność wydawnicza Augustyna Czarnowskiego osłabła po wybuchu I wojny światowej. Kilka lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powrócił do ojczyzny, do majątku rodzinnego w Koronowie, kontynuując wydawanie czasopisma, które jednak lata świetności miało już za sobą. Oczarowany Helem, pod koniec lat 20. przystąpił do budowy tam sanatorium, ale niedokończony budynek musiał sprzedać z uwagi na powstającą w sąsiedztwie bazę wojskową. Augustyn Czarnowski zmarł na atak serca w 1934 r. przed spotkaniem w celu zakupu kolejnej nieruchomości pod budowę sanatorium.

Łukasz Smaga

Łukasz Smaga – prawnik, autor książek „Ochrona humanitarna zwierząt” (Białystok 2010) i „Konstanty Moes-Oskragiełło – ojciec polskiego jarstwa” (Kraków 2017), prowadzi bloga „Ochrona humanitarna zwierząt” ochronahumanitarnazwierzat.home.blog.