Historia środowiska – jedna z dróg do uratowania przyszłości

W dobie dyskusji nad zmianami klimatu często pojawia się pytanie – jakimi przodkami będziemy dla przyszłych pokoleń? Zmusza ono jednak także do spojrzenia wstecz i zastanowienia się, w jaki sposób skorzystać z doświadczeń naszych przodków i nie popełnić ich błędów, które w obliczu błyskawicznie tykającego zegara zmian klimatycznych mogą okazać się dla nas i naszych dzieci niezwykle kosztowne.

Mebel, który ma znaczenie

Zasadniczo rzecz biorąc człowiek funkcjonuje w perspektywie dnia dzisiejszego – interesuje go to, co dzieje się „tu i teraz”. Obraca się w sferze doświadczeń wynikających z jego własnych przeżyć nabywanych w trakcie ziemskiej podróży. Stąd też starożytną maksymę mówiącą o tym, że historia jest nauczycielką życia wiele osób otwarcie ignoruje, wypominając jej całkowitą nieprzystawalność do korporacyjnego świata.

Szczególnie w kręgach neoliberalnych przeszłość traktowana jest jak przestarzały, sypiący się mebel, który co prawda może i nawet ładnie wygląda, ale tak naprawdę lepiej, aby znalazł swoje miejsce w jakimś muzeum lub skansenie. Jednak jeśli zastanowimy się nad tą całą sprawą głębiej, to okaże się, że ta daleka opowieść może uzbroić nas w niezwykle cenny punkt odniesienia, prezentujący dużo szerszy kontekst aktywności naszych przodków. Trzeba  zdać sobie sprawę, że miejsce, w którym się znajdujemy, jest nie tylko wypadkową naszych czynów, ale przede wszystkim, konsekwencją działań przeszłych pokoleń. By lepiej zrozumieć istotę poznania tego co było „wczoraj”, można porównać ją do drabiny, dzięki której będziemy w stanie sięgnąć po rzeczy znajdujące się poza naszym pierwotnym zasięgiem, ale także (co szczególnie istotne) będziemy mogli zobaczyć więcej i dalej. To zrozumienie przeszłości nie tylko odkrywa przed nami fakt lub proces, ale pozwala znaleźć odpowiedź na pytanie „czemu?”.

Przyroda jako łożysko zmian

Wpierw jednak warto ustalić czym jest historia środowiskowa? Najprościej rzecz ujmując jest to nauka, która pozwala na dogłębne zrozumienie tego, w jaki sposób układały się relacje między człowiekiem a naturą w przeszłości. W jaki sposób dochodziło do wzajemnych interakcji i jakie bliskie oraz dalekosiężne skutki te kontakty powodowały¹. Historię środowiska wyróżnia  głębokie posadowienie w dorobku myśli ekologicznej XX i XXI wieku. W swoich założeniach, pytaniach badawczych i celach ma nie tylko przywracać nam świadomość zmian przyrodniczych, które zachodziły na globie w ciągu ostatnich tysięcy lat, ale (co istotniejsze) ma nas wyposażać w utracone w wyniku dynamicznego rozwoju cywilizacyjnego doświadczenia środowiskowe². Nie oszukujmy się, ale coraz powszechniejsze mówienie o budownictwie mieszkalnym z gliny lub permakulturze są właśnie praktykami przeniesionymi z przeszłości.

Historia środowiskowa zmienia punkt ciężkości w procesie badawczym rezygnując z perspektywy antropocentrycznej na rzecz traktowania człowieka jako jednego z elementów świata przyrody. Pozwala to dowolnie modyfikować sposób narracji i opisywać dawne procesy z perspektywy lasów³, wód⁴, zwierząt⁵, wirusów⁶, a nawet wydarzeń ekstremalnych⁷. I właśnie przełamanie tej granicy umożliwia nam dziś głębsze zrozumienie zmian, które zaszły w przeszłości.

Historia środowiskowa stara się odpowiadać na bieżące pytania pojawiające się ogólnym dyskursie społecznym. Stąd też ostatnio wiele miejsca poświęca się badaniom nad historiami deforestacji, antropopresji systemów wodnych, nierówności społecznych wynikających ze zmian środowiskowych czy wreszcie nad zapotrzebowaniem energetycznym i wynikającymi z tego zmianami technologicznymi oraz społecznymi. Ostatnio powstają także bardzo cenne opracowania pokazujące w jaki sposób nasi przodkowie wykorzystywali zmienne warunki klimatyczne w trakcie Małej Epoki Lodowcowej (w szerszym znaczeniu mniej więcej od XIV do połowy XIX w.) i jak adaptowali się do nich na różnych poziomach⁸.

Nie wycinaj drzew, bo to źle się skończy

Anegdotą z przeszłości, którą zazwyczaj przytaczam podczas zajęć ze studentami dla zobrazowania omówionych tu kwestii, jest fragment dokumentu z połowy XVI w., który dotyczył nadania pewnej przestrzeni pod budowę prężnego zakładu kuźniczego pod Ujściem w Wielkopolsce. W dokumencie tym zaznaczono, że rudnicy wydobywający limonit (tzw. żelazo łąkowe) w celu jego dalszego przetopienia byli zobowiązani zostawić miejsce po surowcu tak jak je zastali. Już wówczas istniała więc pewna świadomość przyrodnicza mówiąca o tym, że zniszczenie określonego miejsca może przyczynić się do zmian środowiskowych, w wyniku których niemożliwe będzie wybieranie płytko położonych złóż rud żelaza. Kilkadziesiąt lat później, gdy dobra królewskie w okolicach Ujścia zmieniły dzierżawcę okazało się, że nowy zarządca doprowadził do katastrofy ekologicznej wycinając i spieniężając większość okolicznych lasów, przez co znacząco obniżył się poziom wód gruntowych. Nie dość, że rudnicy nie mieli odpowiedniego surowca do wytworzenia węgla drzewnego, to jeszcze dodatkowo brak wody spowodował, że nie odnawiały się zasoby lokalnego limonitu. Cała osada musiała więc przestawić się w ciągu bardzo krótkiego czasu na zupełnie nowy model funkcjonowania. Naturalnie pociągnęło to dodatkowe koszty związane z adaptacją do nowych warunków, wymusiło nie tylko ruchy ludnościowe, ale również liczne zmiany technologiczne.

Otwartość głowy i dobra kawa

Kolejnym bardzo ważnym aspektem historii środowiskowej jest to, że w swych założeniach ma ona charakter transdyscyplinarny. Wpisane jest w nią pokonywanie sztywnych barier i opuszczanie komfortu badawczego własnej dyscypliny naukowej⁹. Bardzo często historykami środowiska wcale nie są wyszkoleni na uniwersytetach historycy lub archeolodzy, ale  biolodzy, etnolodzy, chemicy, ekolodzy, socjolodzy lub leśnicy. Jednak pamiętajmy – nie ma róży bez kolców. Różne spojrzenia muszą rodzić problemy komunikacyjne. Inaczej rozmawiają ze sobą informatycy, inżynierowie czy medycy.

Przekroczenie granicy dyscypliny i próba komunikacji z tym „drugim plemieniem” może zakończyć się różnie. Niekiedy zamiast wyjścia z potrzasku wpada się w kolejne doły i nieporozumienia. Innym zaś razem okazuje się, że udaje się znaleźć wspólne punkty i rozpoczyna się powolny proces budowania relacji naukowej. Brzmi to trochę jak opowieść o lisie i Małym Księciu, ale tak to właśnie jest. Każda ze stron musi się oswoić, zacząć się lepiej poznawać i wreszcie wchodzić w dialog, w którym najczęściej pojawiającym się sformułowaniem jest: „Wytłumacz mi to raz jeszcze, bo ja tego kompletnie nie rozumiem”.

Intymny kontakt z dawną naturą

O tym jak wiele możemy nauczyć się od naszych przodków pisał przed laty, na podstawie swoich badań nad postrzeganiem przestrzeni przez ludzi średniowiecza, Bronisław Geremek: „ludzie cywilizacji rolniczej mają poczucie ścisłego związku z naturą, od której są zależni, »w pocie czoła swego« uprawiając ziemię, uzyskując niezbędne pożywienie, budulec na swe siedziby czy surowce na odzież. Nie przeżywają przyrody [...], lecz żyją z nią w intymnym związku, czynią ją przedmiotem swych działań wytwórczych, ufają jej szczodrości, lękają się jej kaprysów. Są zależni od przyrody tym bardziej, im uboższe jest ich instrumentarium techniczne i ich wiedza, ale dążą do zarzucenia tej zależności”¹⁰. Zrozumienie dnia wczorajszego jest więc cennym orężem w walce o lepsze jutro. Zobaczmy, że w ciągu ostatnich 12 tysięcy lat postępująca antropopresja przyczyniła się nie tylko do zaniku dzikich obszarów i nadmiernej eksploatacji naturalnych surowców¹¹. Co ważniejsze – doprowadziła ona do oderwania człowieka współczesnego od naturalnej relacji i rytmu przyrody.

Czy oznacza to, że powinniśmy rzucić to wszystko co mamy i znów zamieszkać w jaskiniach? Zdecydowanie nie. Jest to proces niemożliwy do cofnięcia na szerszą skalę. Można jednak te wszystkie nagromadzone już wcześniej doświadczenia skierować ku zrównoważonemu życiu, w którym kontakt z naturą nie będzie niósł za sobą bagażu konfliktu. Zrozumienie dnia wczorajszego uzbraja nas w narzędzia, które są potrzebne na kolejnych etapach przechodzenia przez transformację klimatyczną, która – wedle ostatniego raportu IPCC – jest nieunikniona.

Tomasz Związek

Tomasz Związek – doktor nauk humanistycznych, historyk środowiska, pracownik Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, członek Europejskiego Towarzystwa Historii Środowiskowej (ESEH), wielbiciel długich leśnych wędrówek.