Naskalne rzadkości na dnie mioceńskiego morza. O kamieniołomie w Smerdynie

Górki i dołki

W czasach gdy na Ziemi jej skorupa przeżywała rewolucję zderzając ze sobą dzisiejszą Afrykę z Europą, gdy w zawrotnym tempie milionów lat wypiętrzały się Himalaje, pod dzisiejszym Staszowem w ciepłej, morskiej lagunie drobne ciałka niezliczonych żyjątek opadały na dno tworząc coraz grubszą warstwę. 13 milionów lat temu znajdowały się tu klify opadające do ciepłego morza.

Na skutek procesów fizycznych i biochemicznych tworzyły się pokłady, które dziś możemy oglądać jako skały wapienne i piaskowce w kamieniołomie pod Smerdyną w województwie świętokrzyskim, na Pogórzu Szydłowskim.

W miocenie działy się bardzo ważne rzeczy. Jego początek był niezwykle ciepły. Następnie klimat się ochładzał. Ale to wtedy żył największy w dziejach, 20 metrowy rekin. Gdy na Śląsku tworzyły się dzisiejsze pokłady węgla, w świętokrzyskim powstawały pokłady wapieni, piaskowców, dolomitów i gipsów.

Dziś pod Smerdyną żyją znacznie mniejsze zwierzęta. Nadal jednak geologiczna historia kształtuje tutejszy świat przyrody ożywionej.

Prawdopodobnie nic wielkiego by się tu nie wydarzyło, gdyby mieszkańcy wsi nie odkryli, że leżący pod ziemią kamień ma specjalne właściwości. Dopóki nie wyjmiesz go na zewnątrz, jest dość plastyczny i miękki. Świeżo po wydobyciu łatwo się kroi i tnie na przykład zwykłą piłą. W kontakcie z powietrzem twardnieje. Jest wtedy porowaty, dość kruchy, ale ma właściwości zbliżone do betonu. Dawniej ludzie budowali z niego domy i stodoły. Dziś ma zastosowanie głównie jako kamień ozdobny. Ciekawe jest to, że miejscowi podzielili całe około 3 kilometrowe złoże między siebie. Oznacza to, że tak jak za każdym domem rozciąga się pole gospodarza, tak i każdy gospodarz ma swoją działkę zasobną w ten niezwykły surowiec. I tak jest do dziś.

Nas jednak szczególnie interesuje to, co dzieje się tu ze światem przyrody ożywionej. A świat ten zależy i łączy się właśnie z prahistorią geologiczną oraz współczesnym wykorzystaniem złóż wapieni i piaskowców smerdyńskich. Wydobycie tych skał na powierzchnię wpłynęło bowiem istotnie na świat dzisiejszej przyrody.

Na skutek eksploatacji złoża lokalny krajobraz znacznie się zmienił. Powstało wielkie wyrobisko z malowniczymi odsłonięciami skał o różnych kolorach, fakturach i formach. Wyrobisko miejscami jest bardzo głębokie. Są tu niemal pionowe ściany skał z niezliczonymi makrosiedliskami o różnej ekspozycji na słońce i rozmaitych warunkach wilgotnościowych. Wszystko to, począwszy od warunków geologicznych, przez gospodarcze wykorzystanie po lokalne warunki klimatyczne sprawiło, że kamieniołom w Smerdynie jest miejscem szczególnie cennym przyrodniczo.

Wyrobisko oraz ściany kamieniołomu porasta roślinność kserotermiczna, ciepło- i sucholubna. Panują tu ekstremalne warunki, które są korzystne dla niektórych tylko gatunków. Dłuższy czas spędzony na obserwacjach przyrodniczych pozwoli tu obserwować nie tylko gatunki rozpowszechnione, ale i wyjątkowe rzadkości.

Z pewnością należy do nich niejadowity i zagrożony w Polsce wymarciem wąż gniewosz plamisty. Żywi się on głównie drobnymi bezkręgowcami, ale też jaszczurkami, których jest tu bez liku. W pionowych ścianach wyrobiska założyły kolonię jaskółki brzegówki. Cierpliwy i wprawny obserwator może liczyć na spotkanie z przepięknie ubarwionymi żołnami. Te śliczne ptaki, chyba najbarwniejsze w rodzimej awifaunie, do niedawna były prawdziwą rzadkością w naszym kraju. Zakładają swoje kolonie kopiąc norki w pionowych ścianach lessowych lub innych, wystarczająco trwałych i ciepłych. Ich głównym pokarmem są ważki. W Kamieniołomie w Smerdynie można też spotkać wiele rzadkich i zagrożonych gatunków roślin, które mogą przetrwać tylko dzięki takim ekstremalnie surowym siedliskom. Do największych osobliwości przyrodniczych tego miejsca należy niepozorna roślinka dąbrówka żółtokwiatowa. Rośnie na stanowiskach ciepłych, zasobnych w węglan wapnia. Jest to chwast upraw zbożowych. Rośnie na przydrożach, skrajach muraw kserotermicznych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla zbiorowisk okołośródziemnomorskich, występuje w uprawach zbożowych na podłożu wapiennych. To gatunek synantropijny, pochodzi z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Wraz z uprawami rozszerzył zasięg na Europę Środkową. W Polsce osiąga północną granicę zasięgu. Należy do elementu łącznikowego śródziemnomorsko-środkowoeuropejskiego. Gatunek ten został umieszczony na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski jako krytycznie zagrożony.

To nie wszystkie wspaniałości kamieniołomu w Smerdynie. Obiekt ten wymaga dalszych badań i ochrony.

Łukasz Misiuna