215 milionów zwierząt zginęło w Odrze podczas katastrofy ekologicznej

Echa katastrofy ekologicznej z 2022 r. na Odrze wybrzmiały donośnie tej jesieni: opublikowano rzetelne badania na temat skali śmiertelności organizmów wodnych w Odrze, a Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła prawidłowość i skuteczność działań podmiotów publicznych w związku z kryzysem ekologicznym na Odrze.

Bezprecedensowa katastrofa w skali Europy

W jednym z najlepszych światowych czasopism naukowych związanych z naukami przyrodniczymi „Science of the Total Environment” opublikowano artykuł na temat strat w populacjach ryb i mięczaków w dolnej Odrze podczas katastrofy latem 2022 r. Publikacja to efekt współpracy naukowców, ekspertów oraz ekologów z organizacji pozarządowych. Badania przeprowadzono kilkoma metodami. Martwe ryby liczono i oznaczano do gatunku na kilkudziesięciu transektach wzdłuż brzegu Odry. Martwe ślimaki wodne i małże fotografowano na transektach, a następnie zdjęcia były analizowane przez program komputerowy. Liczono także małże płynące rzeką. Dodatkowo wykonano pobory prób bentosu w kilkudziesięciu punktach w dolnym biegu Odry między Kostrzynem a Zalewem Szczecińskim, porównując dane do tych sprzed katastrofy. Uwzględniono także opublikowane materiały o śmiertelności ryb z rządowego raportu.

Badania wskazują, że zginęło ponad 215 milionów organizmów wodnych: 147 mln (85% populacji) ślimaków wodnych, głównie skrzelodysznych, 65 mln (88%) małży z rodziny skójkowatych i 3,3 mln ryb (1025 ton). Straty w ichtiofaunie na całym odcinku Odry dotkniętym katastrofą oszacowano na 1650 ton, co stanowi 60% biomasy ryb.

W dolnej Odrze podczas katastrofy zginęło 95% populacji rodzimego gatunku małża – szczeżui pospolitej. Na katastrofę dużo bardziej odporny okazał się inwazyjny gatunek – szczeżuja chińska, której populacja zmniejszyła się tylko o 15%, co stwarza ryzyko wypełniania niszy po gatunku rodzimym i dalszego się jej rozprzestrzeniania w Odrze. Wymarcie tak dużej populacji małży – doskonałych filtratorów wody – oznacza, że rzece będzie jeszcze trudniej radzić sobie z zanieczyszczeniami. Spośród 147 mln martwych ślimaków wodnych, dominowała żyworódka rzeczna. Ślimaki należą do najliczniejszych bezkręgowców w ekosystemach rzecznych i charakteryzują się znaczną biomasą. Odgrywają one kluczową rolę w obiegu składników odżywczych, rozkładzie i służą jako źródło pożywienia dla wyższych poziomów troficznych. Wśród ponad 3 mln martwych ryb najwięcej stwierdzono jazgarzy, leszczy i okoni. Niemal całkowicie wyginęły w dolnym biegu Odry populacje dwóch chronionych gatunków: różanki pospolitej (spadek o 98%) i kozy pospolitej (spadek o 97%). Rozmnażanie się różanki jest ściśle uzależnione od obecności małży w rzece. Samice składają ikrę do jamy skrzelowej skójek i szczeżui. Zapłodnienie jaj i wylęg odbywa się we wnętrzu małża.

Autorzy zwracają uwagę, że katastrofa ekologiczna o takiej skali śmiertelności organizmów wodnych nie była wcześniej udokumentowana w tej części Europy. Rekomendują całkowicie odmienne niż w forsowanej przez polski rząd specustawie odrzańskiej zalecenia dotyczące rewitalizacji ekosystemu Odry: wstrzymanie budowy lub odbudowy budowli regulacyjnych, poprawa monitoringu, rozpoczęcie renaturyzacji oraz wdrożenie rozwiązań mających na celu zminimalizowanie spływu biogenów i zrzutów wód zasolonych z przemysłu i zakładów górniczych.

Autorzy wskazują również na konieczność ochrony Międzyodrza – wielkiego torfowiska położonego między Szczecinem a Widuchową. Katastrofa odrzańska nie zostawiła na tym obszarze tak tragicznych skutków, jak na innych odcinkach rzeki, ponieważ ta różnorodna sieć kanałów, starorzeczy i jezior przepływowych łączących się z rzeką zadziałała nie tylko jako naturalny filtr, ale także jako schronienie dla organizmów wodnych. Podkreśla to kluczową rolę minimalnie zaburzonych terenów podmokłych, takich jak Międzyodrze, we wzmacnianiu odporności rzeki na zanieczyszczenia, skutecznie powstrzymujących katastrofy. Badacze i przyrodnicy postulują utworzenie tam Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry¹.

Raport Najwyższej Izby Kontroli

„Złota alga – mały glon, który obnażył niemoc dużego państwa”. Tak, Najwyższa Izba Kontroli, zatytułowała konferencję z 14 listopada 2023 r., gdzie omówiła kontrolę w sprawie katastrofy odrzańskiej w 2022 r. NIK negatywnie oceniła prawidłowość i skuteczność działań podmiotów publicznych w związku z kryzysem ekologicznym na Odrze. Wnioski z raportu NIK są miażdżące dla rządzących i zostały zawarte w następującym podsumowaniu. Kluczowe organy administracji publicznej odpowiedzialne za bezpieczeństwo obywateli pozostawały bierne w pierwszej fazie katastrofy ekologicznej na Odrze. Mimo, że z nieznanych przyczyn w rzece pojawiły się tysiące martwych ryb, to nie podjęto odpowiednich działań. Nie zapewniono wymaganego w takich sytuacjach skutecznego obiegu informacji. Nie uruchomiono także odpowiednich struktur zarządzania kryzysowego. W konsekwencji alerty ostrzegawcze i zakazy korzystania z Odry skierowano do ludności z co najmniej kilkunastodniowym opóźnieniem. Kryzys na Odrze obnażył brak należytej troski państwa o dobry stan wód. Jest to efekt dotychczasowych, wieloletnich zaniechań organów państwa, błędnych działań, a także niewystarczających rozwiązań prawnych².

Rekomendacje zmian prawnych

Odpowiedzią na ubiegłoroczną katastrofę odrzańską i głosem w dyskusji nad poprawą stanu polskich rzek jest również ekspertyza „Rekomendacje zmian prawnych niezbędnych do zminimalizowania wpływu zrzutów wód pokopalnianych na stan rzek” przygotowana przez fundacje Frank Bold i Greenmind dla Koalicji Ratujmy Rzeki.

Najważniejsze zalecenia dotyczą obciążenia zakładów górniczych opłatami za wodę z odwadniania kopalń, określenie górnych limitów stężeń chlorków i siarczanów w ściekach zrzucanych przez te zakłady, podniesienie opłat za zrzucaną sól oraz ulgi dla podmiotów mogących wstrzymać zrzut solanki przez minimum 30 dni. Eksperci proponują też rzetelną analizę oddziaływań skumulowanych przed wydaniem pozwoleń na zrzuty ścieków do wód³.

Łukasz Ławicki

Łukasz Ławicki – ornitolog mieszkający nad Odrą. Od ponad 20 lat pochłaniają go badania i ochrona ptaków. Autor około 150 artykułów i dwóch książek („Trendy liczebności ptaków w Polsce”, „Ostoje ptaków w Polsce. Inwentaryzacja gatunków nielęgowych”). Redaktor międzynarodowych i krajowych periodyków ornitologicznych. Współpracownik przyrodniczych organizacji pozarządowych. Orędownik idei utworzenia Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry na Międzyodrzu.

Przypisy:
1. sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0048969723065257
2. nik.gov.pl/aktualnosci/odra-kryzys-ekologiczny.html
3. greenmind.pl/2023/10/skonczmy-z-parasolem-ochronnym-dla-zakladow-zrzucajacych-sol-do-rzek/