Kiedy rzeka przekracza granice – wnioski po jesiennej powodzi 2024
Rafał Rykowski
Nie da się skutecznie ograniczać strat powodziowych bez udziału tych, którzy na te straty są najbardziej narażeni. Dlatego Fundacja Greenmind i Koalicja Ratujmy Rzeki ruszyły w teren, do ludzi którzy jesienią musieli zmierzyć się z żywiołem. Raport z przeprowadzonego badania zawiera wiele zaskakujących wniosków.
Relacje z pierwszej ręki pozwalają lepiej zrozumieć jaki był przebieg powodzi we wrześniu 2024 i ocenić, co zadziałało dobrze, a co trzeba poprawić. Zaskakująco, ponad 60 z 217 ankietowanych osób wskazało, że ich dom został zalany nie przez rzekę, ale z innych przyczyn. Źródłem zalania ponad 1/4 posesji nie były rzeki Biała Lądecka czy Morawka, ale spływ powierzchniowy, wody gruntowe, niedrożne rowy czy cofka z kanalizacji. To oznacza, że żadne planowane suche zbiorniki, w tym Goszów i Bolesławów, nie zabezpieczyłyby ich przed powodzią. Warto przyjrzeć się temu w szerszej perspektywie.
Nie tylko rzeka jest zagrożeniem, czyli naiwność „zbiornikowego solucjonizmu”
Technologiczni giganci są orędownikami pewnego sposobu myślenia o współczesnym świecie, który nazywany jest cyfrowym solucjonizmem. Polega on na iluzji, że wszystko da się rozwiązać za pomocą odpowiednich algorytmów, wierze w to, że technologia prędzej, czy później rozwiąże wszystkie problemy ekonomiczne i społeczne. Jeżeli przyjrzymy się wypowiedziom polityków po powodzi i planom Wód Polskich, to prezentują oni podobny sposób myślenia, który można roboczo nazwać „zbiornikowym solucjonizmem”. Przekonanie, że ochronę przeciwpowodziową da się rozwiązać pewną skończoną liczbą zbiorników daje złudne poczucie zrozumienia i kontroli nad sytuacją. Ograniczenie strat powodziowych wymaga jednak wielu zróżnicowanych, innych niż zbiorniki rozwiązań. Administracja rządowa powinna jak najszybciej przygotować katalog działań ograniczających przyczyny zagrożenia, redukujących straty dla powodzi z innych źródeł niż rzeki, z uwzględnieniem: powodzi gruntowych, cofki z kanalizacji, zagrożenia od rowów melioracyjnych i odwadniających czy spływu powierzchniowego. Ponadto plany nie powinny skupiać się tylko na „Wielkiej Wodzie”. Zarówno w gminie Lądek-Zdrój, jak i Stronie Śląskie powodzie pojawiają się dość często. Większą część strat powodziowych powodują lokalne potoki i inne, wcześniej wymienione źródła. Dla takich powodzi kluczowe dla przeciwdziałania jest ograniczanie zabudowy i zabezpieczanie pojedynczych domów przed powodzią.
Brak wiedzy, brak ostrzeżenia, brak czasu
Ludzie nie mieli świadomości zagrożenia – to kolejny zaskakujący wniosek z płynący z podsumowania badań ankietowych Koalicji Ratujmy Rzeki i Fundacji Greenmind. Prawie 3/4 przedsiębiorców i ponad 1/3 mieszkańców nie wiedziało, że ich posesje znajdują się na terenach zagrożonych powodzią, a ci którzy byli świadomi zagrożenia, zawdzięczają to wcześniejszym doświadczeniom i intuicji. Oznacza to, że samorządy i regionalne zarządy gospodarki wodnej mają sporo do poprawienia w kwestii informowania społeczeństwa. Jak zauważa Małgorzata Siudak, ekspertka Koalicji Ratujmy Rzeki ds. powodzi: – Jeśli tylko 2 proc. ankietowanych wiedzę o zagrożeniu powodziowym uzyskało z map Wód Polskich, to oznacza, że system wymaga zmiany. Mieszkańcy i przedsiębiorcy potrzebują prostej informacji o zagrożeniu powodziowym, najlepiej dostępnej na stronie swojej gminy.
Jeszcze bardziej niepokojące są dane dotyczące ostrzeżeń – 47 proc. respondentów nie otrzymało żadnego sygnału! W efekcie 13 proc. nie zdążyło się ewakuować, a 35 proc. zrobiło to w ostatniej chwili, nie mając możliwości zabezpieczenia dobytku. Mieszkańcy boją się kolejnej powodzi i negatywnie oceniają kompetencje służb odpowiedzialnych za ochronę przeciwpowodziową – 85 proc. uważa, że obecny system w małym stopniu zabezpiecza ich miejscowość przed stratami powodziowymi. Roman Konieczny, autor licznych planów ochrony przeciwpowodziowej IMGW, inicjator badań ankietowych po powodzi 2024 r. nie ma wątpliwości: – Ochrona przed powodzią gmin Stronie i Lądek to w soczewce sytuacja w całym kraju. Plany kryzysowe są niejawne, mieszkańcy nie wiedzą kto i jak ich ostrzeże, ani którędy i dokąd się ewakuować. Jeśli w 48 gospodarstwach zostały zalane samochody, których ewakuacja jest przecież bardzo prosta, to znaczy, że mamy duży problem. Drogi i punkty ewakuacji należy opracować z mieszkańcami, którzy najlepiej znają lokalne uwarunkowania. A skutki awarii zbiorników bezwzględnie muszą być jawne.
Mieszkańcy chcą się przenieść – ale potrzebują wsparcia
Doświadczenie regularnych powodzi, zarówno tych wielkich jak i mniejszych sprawia, że znaczny odsetek poszkodowanych – 35 proc. mieszkańców i 20 proc. przedsiębiorców deklaruje chęć przeniesienia się w miejsce wolne od ryzyka powodziowego. – To mocny sygnał dla rządu, komentuje Jacek Engel, Prezes Fundacji Greenmind wspierającej mieszkańców po powodzi 2024 r. – Likwidacja zabudowy w zasięgu wód powodziowych nie tylko zredukuje bezpośrednie straty, ale pozwoli na odzyskiwanie przestrzeni dla rzek i jest nieinwazyjną alternatywą do forsowanej przez Wody Polskie koncepcji budowy suchych zbiorników.
Co dalej?
Raport zawiera szereg rekomendacji – zarówno dla administracji rządowej, jak i dla samorządów lokalnych. Wskazuje konieczność:
- uproszczenia i upowszechnienia informacji o zagrożeniach powodziowych,
- opracowania jawnych i skutecznych planów ewakuacyjnych,
- wdrożenia systemów ostrzegania dopasowanych do lokalnych realiów,
- wsparcia mieszkańców w zabezpieczaniu domów,
- stworzenia warunków do dobrowolnych przesiedleń.
Pomysły przywożone z Warszawy nie spotkały się z uznaniem lokalnych społeczności – bo nikt ich o zdanie nie zapytał. Fundacja Greenmind i Koalicja Ratujmy Rzeki mają nadzieję, że wyniki badań i głos mieszkańców pomogą w wypracowaniu realnego planu ograniczania zagrożenia powodziowego – z korzyścią dla ludzi i przyrody.