Projektowany rezerwat „Głębokie Doły”

Jednym z miejsc oczekujących na objęcie ochroną prawną w województwie śląskim jest leśne uroczysko noszące nazwę „Głębokie Doły”. Zamierzeniem niniejszego tekstu jest ukazanie walorów przyrodniczych tego miejsca w celu przybliżenia potrzeby jego ochrony.

Opisywany teren zajmuje nieco ponad 100 ha powierzchni leśnej na północ Rybnika, na pograniczu dzielnicy Ochojec i miejscowości Książenice w gminie Czerwionka-Leszczyny. Według podziału geograficznego, Głębokie Doły położone są na Płaskowyżu Rybnickim, wchodzącym w skład Wyżyny Śląskiej. Administracyjnie podlegają Nadleśnictwu Rybnik. Znajdują się na obszarze Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”.

Prace naukowe informujące o występowaniu tu wyróżniających się w skali regionu wartości przyrodniczych powstały już w drugiej połowie lat 70. W 1993 r. przeprowadzono inwentaryzację przyrodniczą omawianego terenu. Potwierdziła ona duże bogactwo przyrodnicze zachowanych biocenoz, uzasadniła potrzebę uznania Głębokich Dołów za rezerwat przyrody i otwarła procedurę jego tworzenia.

Podstawowym walorem są występujące tu naturalne, zgodne z siedliskiem, zbiorowiska leśne. Głębokie Doły stanowią enklawę naturalnych lasów liściastych pośród dominujących na Płaskowyżu Rybnickim drzewostanów sosnowych, w większości powstałych w wyniku sztucznych nasadzeń. W całym Nadleśnictwie Rybnik udział sosny w drzewostanie wynosi około 60%, a buka zaledwie 2,5% (w ostatnich latach wskaźniki te ulegają powolnej zmianie na korzyść gatunków liściastych).

Prace fitosocjologiczne wykazały obecność 13 zespołów roślinnych, w tym 8 leśnych. Spośród nich najcenniejsze są łęgi (olszowy łęg przypotokowy i olszyna z turzycą drżączkowatą), grąd subkontynentalny, kwaśna buczyna niżowa, a przede wszystkim buczyna sudecka, największa rzadkość wśród stwierdzonych fitocenoz. Buczyna sudecka posiada tu swoje jedyne stanowisko na Wyżynie Śląskiej. O występowaniu na Głębokich Dołach buczyny sudeckiej świadczy obecność w runie żywca dziewięciolistnego – gatunku charakterystycznego dla tego zespołu roślinnego.

Walory występującej tu szaty roślinnej wiążą się nie tylko z naturalnym składem gatunkowym zespołów leśnych, ale również z wiekiem drzewostanu i wymiarami tworzących go drzew. Pozostałości 150-letniej buczyny stanowią jeden z najstarszych fragmentów lasu na całym Płaskowyżu Rybnickim, pamiątkę po dawnej Puszczy Śląskiej. Łącznie na charakteryzowanym obszarze zinwentaryzowano 45 buków o wymiarach pomnikowych (pierśnica powyżej 100 cm), chociaż drzewa te rosły w zwarciu, co determinuje wzrost na wysokość kosztem przyrostu na grubość. Ponadto dalszych 106 buków odznacza się parametrami zbliżonymi do drzew pomnikowych.

Przyrodniczo-kulturową ciekawostką Głębokich Dołów jest przeszło 105-letni drzewostan daglezjowy. Jedlica zielona (daglezja) to drzewo iglaste pochodzące z zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej. W kraju gatunek ten nie został nazbyt rozpowszechniony i nie wypiera rodzimych gatunków drzew. 1,62 ha wydzielenia daglezjowego w leśnictwie Książenice to ślad prowadzonych przed wiekiem doświadczeń nad wykorzystaniem daglezji w europejskim leśnictwie.

Okazałe drzewa zazwyczaj nie są wystarczającą przesłanką do utworzenia rezerwatu przyrody. Istotnym dopełnieniem uzasadnienia propozycji ochrony rezerwatowej jest naturalny skład runa i występowanie rzadkich i chronionych gatunków roślin. Spośród odnotowanych tu 331 gatunków roślin naczyniowych 13 objętych jest ochroną prawną (bluszcz pospolity, centuria pospolita, ciemiężyca zielona, kalina koralowa, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kruszczyk siny, kruszyna pospolita, marzanka wonna, pierwiosnka wyniosła, pokrzyk wilcza-jagoda, przylaszczka pospolita, storczyk szerokolistny). Dalszych 16 należy do gatunków rzadkich i zagrożonych na Wyżynie Śląskiej (m.in. łuskiewnik różowy, sit ostrokwiatowy, wyżpin jagodowy, zdrojówka rutewkowata, żywiec dziewięciolistny). Na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza chroniony i zagrożony kruszczyk siny, niepozorny przedstawiciel storczykowatych, oraz zagrożony w skali ogólnopolskiej sit ostrokwiatowy, zanikający z powodu osuszania siedlisk. Dodatkowo 22 gatunki flory przyszłego rezerwatu to rośliny górskie, których miejscowe, oddalone od gór stanowiska to często relikt okresu zlodowaceń. Należą do nich m.in. kokoryczka okółkowa, lepiężnik biały, przetacznik górski, szałwia lepka, tojeść gajowa.

Parę lat po omówionej wyżej inwentaryzacji i waloryzacji roślin naczyniowych proces poznawania flory Głębokich Dołów uzupełniono o badania briologiczne, których przedmiotem były mchy i wątrobowce. Brioflora projektowanego rezerwatu liczy 11 gatunków wątrobowców oraz 60 gatunków mchów, z czego szczególnie cennych jest pięć gatunków rzadkich i ginących w skali całej Wyżyny Śląskiej. Jeden z nich, Dicranodontium denudatum, na Wyżynie Śląskiej nie występuje w żadnym innym miejscu. Gatunki górskie stanowią 15,5% stwierdzonej tu brioflory. 

Badania fauny przyniosły dane o występowaniu na Głębokich Dołach 65 gatunków kręgowców, w tym 52 objętych całkowitą ochroną, 43 z nich to ptaki. Z obecnością starych drzew i naturalnych miejsc lęgowych w postaci dziupli i wypróchnień związana jest wysoka liczebność dziuplaków (dzięcioły, sikory, kowalik, cztery gatunki muchołówek). Z rzadszych na Śląsku gatunków lęgowych gnieżdżą się tutaj trzmielojad, słonka, turkawka, gąsiorek, muchołówki białoszyja i mała). Szczególną wartością ornitologiczną omawianego terenu były lęgi bociana czarnego w latach 90., w gnieździe zbudowanym na bocznym konarze okazałego buka. Teriofauna przyszłego rezerwatu reprezentowana jest przez zespół gatunków leśnych typowy dla całego okolicznego kompleksu lasów, od drobnych ssaków (gryzonie, ryjówkowate) przez odżywiające się nimi drapieżniki (łasica, kuna leśna, lis) po kopytne (dzik, sarna, jeleń). Niegdyś występował w tej okolicy również borsuk, jednak ostatnio jego stanowisko nie zostało potwierdzone.

Zwierzęta bezkręgowe projektowanego terenu chronionego zostały poznane fragmentarycznie. Uwagę badaczy zwróciła miodownica klonowa, jeden z największych przedstawicieli mszyc. Jest to gatunek rzadki, odnotowany w kraju na zaledwie sześciu stanowiskach, wyróżniający się interesującą ekologią. Owad ten współwystępuje ze ściśle określonym gatunkiem mrówki w szczególnej formie symbiozy, zwanej mutualizmem. Cechą mutualizmu jest nie tylko obopólna korzyść współżyjących ze sobą gatunków, jak w przypadku zwykłej symbiozy, ale i niemożność egzystowania poszczególnych organizmów bez wzajemnego towarzystwa. W tym przypadku mszyce dostarczają mrówkom istotnych składników odżywczych, w zamian są chronione przez mrówki przed drapieżnikami i wpływem warunków atmosferycznych. Zjawisko to na Głębokich Dołach można obserwować na zaledwie jednym drzewie, jaworze, którego kora daje schronienie tym interesującym owadom.

Jedyną grupą bezkręgowców poddaną systematycznym badaniom na terenie uroczyska są chrząszcze saproksyliczne. Owady saproksyliczne są zespołem ekologicznym typowym dla lasu, gdyż są uzależnione od obecności obumierającego bądź martwego drewna bezpośrednio lub pośrednio (poprzez związek z innymi bytującymi tam organizmami). Ze względu na gospodarkę leśną, w większości przypadków szybko usuwającą rozkładające się drewno z lasu, jest to jedna z najbardziej zagrożonych grup owadów. Wśród owadów saproksylicznych dominuje koleopterofauna (chrząszcze). Stanowi ona cenną grupę organizmów o wartościach wskaźnikowych, świadczących o naturalnym charakterze biocenozy. Inwentaryzacja związanych z obumarłym drewnem chrząszczy wykazała bogactwa gatunkowe tej grupy bezkręgowców w projektowanym rezerwacie, przynosząc pierwsze dla Górnego Śląska notowania trzech rzadkich gatunków i potwierdzając występowanie gatunków reliktowych, właściwych dla lasów o pierwotnym, puszczańskim charakterze.

Zaprezentowanym wyżej walorom stricte przyrodniczym towarzyszy malowniczy krajobraz, przyjmujący fragmentami niemalże górski charakter, tworzony przez urozmaiconą rzeźbę terenu, pociętego dolinami potoków o stromych zboczach, które dały początek nazwie uroczyska.

Głębokie Doły stopniowo odsłaniały swoje bogactwo przyrodnicze wraz ze specjalistycznymi opracowaniami waloryzacyjnymi obejmującymi kolejne elementy ekosystemu. Dalsze prace szczegółowe, analizujące nie przebadane jeszcze składniki przyrody, z pewnością dostarczą niejednej niespodzianki w postaci danych o następnych rzadkich gatunkach, potwierdzając kolejny raz zasadność starań o utworzenie tu rezerwatu przyrody. Być może teraz wyeksponuje swoje wartości przyroda nieożywiona – na jednym ze zboczy Głębokich Dołów erozja odsłoniła fragment głazu narzutowego, cechującego się prawdopodobnie wymiarami pomnikowymi.

Znaczenie ochrony Głębokich Dołów dla zachowania bioróżnorodności jest widoczne jeszcze lepiej na tle regionu i jego przyrody, w wielu miejscach zubożonej i zniekształconej w wyniku antropopresji. Położone przy północnej granicy Rybnika leśne uroczysko jest najbogatszym i największym zarazem fragmentem lasów naturalnych na Płaskowyżu Rybnickim. W całej tej jednostce fizjograficznej brak aktualnie jakichkolwiek, nawet mniej rygorystycznych, form obszarowej ochrony przyrody ekosystemów leśnych. Głębokie Doły są jednocześnie jedną z najcenniejszych powierzchni przyrodniczych w Parku Krajobrazowym „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” wraz z leżącym już w Kotlinie Raciborskiej rezerwatem „Łężczok”.

Zachowanie bogactwa przyszłego rezerwatu Głębokie Doły nie jest wolne od zagrożeń. Należy do nich między innymi niekontrolowany ruch turystyczny i penetracja rezerwatu. Niepokoić może prowadzona tu rutynowa gospodarka leśna, w zbyt małym stopniu uwzględniająca wymogi przyszłej ochrony uroczyska. Nadmierna penetracja, mimo istniejącej tu strefy ochronnej, była prawdopodobnie przyczyną opuszczenia miejsca lęgów przez bociana czarnego.

W sąsiedztwie omawianego obszaru znajdują się także inne tereny przyrodniczo cenne, wyróżniające się na tle monotonnych fitocenoz sosnowych i zasługujące na ochronę prawną, choć w nieco innej formie.

Wraz z inwentaryzacją przyrodniczą Głebokich Dołów w 1993 roku badaniom poddano sąsiadujące z przyszłym rezerwatem od północnego wschodu Źródlisko Lasoki. Zajmuje ono niespełna 5 ha łęgów olszowych i wyróżnia się obecnością bogatej populacji żywca gruczołowatego. Jest to roślina górska, charakterystyczna dla zespołu buczyny karpackiej, spotykana także w łęgach, poza Karpatami rzadka. W okolicy Głębokich Dołów występują więc wszystkie trzy gatunki z rodzaju żywiec (łącznie ze wzmiankowanym już żywcem gruczołowatym oraz żywcem cebulkowym), co jest w kraju dużą osobliwością florystyczną. Źródlisko Lasoki zaproponowano do ochrony w formie użytku ekologicznego lub powierzchniowego pomnika przyrody.

Inną osobliwością o randze wojewódzkiej jest okazały klon jawor rosnący przy małej, śródleśnej osadzie, niespełna kilometr od północnej granicy rezerwatu. Jawor przekroczył wymiar 400 cm w obwodzie pierśnicowym, co stawia go wśród najgrubszych drzew tego gatunku w województwie. Drzewo to zgłoszono do ochrony jako pomnik przyrody ożywionej.

W okolicy odkryto również stanowisko jeszcze jednej rośliny górskiej, rzadkiego i wymierającego na niżu liczydła górskiego. Miejsce występowania liczydła i rosnących w pobliżu innych gatunków chronionych (m.in. ciemiężycy zielonej i bogatego skupiska dorodnych krzewów wawrzynka wilczełyko) zaproponowano do ochrony w postaci użytku ekologicznego.

Krzysztof Henel

Opracowano na podstawie danych własnych autora oraz źródeł literaturowych.