Dzikie koty w Polsce. Ryś

Dzika Polska

Ryś eurazjatycki (Lynx lynx) należy do ssaków drapieżnych, do rodziny kotowatych. Jest dużym drapieżnikiem o masie ciała sięgającej u dorosłych osobników od 15 do 35 kg. W Polsce wyróżnia się dwie populacje: nizinną i karpacką. Rysie nizinne, zamieszkujące północno-wschodnią część kraju, są najczęściej ubarwione jednolicie, ze słabo wyrażoną plamistością futra, a różnej wielkości plamy i cętki są bardziej widoczne tylko na łapach. Z kolei rysie karpackie mają zwykle futro z wyraźnym plamistym wzorem, niekiedy bardzo intensywnym.

I. CECHY GATUNKU

Występowanie

W Europie ryś występuje wyłącznie w rozległych kompleksach lasów liściastych, mieszanych i iglastych. Podstawowym pokarmem tego drapieżnika są dzikie ssaki kopytne. W Polsce rysie żywią się głównie sarnami (ok. 60-70% wszystkich ofiar) i jeleniami (20-30%, prawie wyłącznie cielęta i łanie), natomiast drobniejsze zwierzęta (zające, gryzonie, ptaki) mają niewielki udział w pokarmie rysi. Jeden ryś zabija średnio ponad pięć saren lub jeleni miesięcznie (około 66 sztuk rocznie). Liczna populacja rysi może zatem istotnie ograniczać liczebność saren, a w nieco mniejszym stopniu wpływa na zagęszczenie jeleni. Z populacji jeleni rysie wybierają głównie osobniki młode i o słabej kondycji. Rysie są aktywne najczęściej w nocy, ale samice w okresie wychowywania młodych zwiększają swą aktywność również w dzień.

Populacja rysi jest zorganizowana w sposób terytorialny, co oznacza, że poszczególne osobniki utrzymują indywidualne areały. Rysie (z wyjątkiem samic mających młode) prowadzą samotny tryb życia. Wymagania przestrzenne tych zwierząt są bardzo duże, np. w Puszczy Białowieskiej do 250 km² dla samców i 130 km² dla dorosłych samic. W Karpatach rysie wykorzystują podobne areały osobnicze: około 140 km² (samce) i 100 km² (samice).

Wielkość terytoriów rysi zmienia się w ciągu roku. Najbardziej jest to widoczne u samic, które przez 2 miesiące po urodzeniu młodych wykorzystują zaledwie 10% całkowitej powierzchni swojego rewiru. Areały samców natomiast zwiększają się w okresie rui. Młode (od l do 4 w miocie) rodzą się w maju i pozostają z matką przez 9-10 miesięcy. Niektóre młode rysie (przeważnie samice) mogą pozostawać w okolicy terytorium matki, a inne (zwykle samce) emigrują w poszukiwaniu samodzielnych terytoriów. Największa odległość pokonana przez młodego rysia, jaką odnotowano wśród osobników pochodzących z Puszczy Białowieskiej, wynosiła 130 km. W czasie dalekich wędrówek migracyjnych rysie obierają trasę wiodącą głównie przez tereny zalesione. Mogą przy tym wykorzystywać duże lasy, zakrzaczone doliny rzek czy mniejsze nasadzenia leśne, o ile odległości pomiędzy poszczególnymi fragmentami lasu są niewielkie. Również dorosłe rysie niekiedy migrują na duże odległości, opuszczając zajmowane wcześniej stałe terytoria.

Wczoraj i przedwczoraj

Do okresu średniowiecza ryś był szeroko rozpowszechniony na obecnych ziemiach polskich, a proces szybkiego kurczenia się jego zasięgu nastąpił w ciągu ostatnich 300 lat. W końcu XVIII w. rysie nie występowały już na zachód od Wisły, a pod koniec XIX w. zamieszkiwały tylko Karpaty i Puszczę Białowieską. Na przełomie XIX i XX wieku rysie stwierdzano na całym obszarze polskich Karpat, natomiast nie występowały już na terytorium dzisiejszej północno-wschodniej Polski. Dopiero około 1915 r. zasiedliły ponownie Puszczę Białowieską i szybko wzrosły liczebnie na jej terenie. Ponieważ do 1920 r. rysi poza Puszczą Białowieską nigdzie w tym rejonie nie stwierdzano, przypuszcza się, że rekolonizacja północnej Polski następowała stopniowo z terenów wschodnich.

Po II wojnie światowej ryś został objęty w Polsce ochroną gatunkową, dzięki której jego liczebność stopniowo rosła. W latach 50. populacja rysi wzrosła na tyle, że stwierdzano ich stałe występowanie również w Puszczach Augustowskiej, Piskiej i Boreckiej. Rosnące zainteresowanie tym gatunkiem ze strony myśliwych sprawiło, że w 1953 r. ryś został ponownie wpisany na listę zwierząt łownych. W latach 60. rysie znów na kilka lat znikły z Puszczy Białowieskiej, głównie za sprawą ich celowego tępienia po stronie białoruskiej. Do początku lat 70. nieliczne osobniki przetrwały w Karpatach oraz w kilku puszczach północno-wschodniej Polski, a następnie ich populacja ponownie zwiększyła zasięg i liczebność. W połowie lat 80. drapieżniki te były obecne we wszystkich dużych kompleksach leśnych Podlasia i Mazur. Jednak od tego momentu populacja rysi na północnym wschodzie kraju zaczęła wyraźnie zmniejszać swój zasięg. Na przełomie lat 80. i 90. rysie znikły najpierw z Lasów Napiwodzko-Ramuckich, a następnie z Puszczy Piskiej. Przypuszczalnie bezpośrednią przyczyną były polowania i nielegalne odstrzały. Ich efekt był jednak pogłębiony przez izolację tych kompleksów leśnych od puszcz położonych przy wschodniej granicy Polski. Okresowo, rysie pojawiały się także w Lasach Sobiborskich i na Roztoczu.

Natomiast populacja rysia zamieszkująca polskie Karpaty podlegała znacznie mniej dramatycznym zmianom zasięgu i liczebności. Wynikało to z pewnością z mniejszego rozczłonkowania kompleksów leśnych. W Bieszczadach rysie występowały stale, chociaż w stosunkowo niskich zagęszczeniach. Najbardziej na zachód wysunięte stanowiska rysia w Karpatach to Beskid Śląski i Beskid Mały, gdzie pojedyncze osobniki stwierdzono w latach 80. i 90. W Beskidzie Żywieckim w tym samym okresie stwierdzano większą liczbę rysi, a w latach 1986-1994 odstrzelono tam łącznie 12 osobników.

W 1995 r., na skutek m.in. kampanii Pracowni na rzecz Wszystkich Istot, ówczesny Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa wydał rozporządzenie, które ponownie objęło rysia ochroną gatunkową. Monitoring populacji rysi prowadzony jest od lat przez naukowców z Zakładu Badania Ssaków w Białowieży i z Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Informacje dotyczące obecnego rozmieszczenia i liczebność rysi opiera się w głównej mierze na danych uzyskanych w ramach programu „Inwentaryzacja wilków i rysi w nadleśnictwach i parkach narodowych Polski”. Według inwentaryzacji z bieżącego roku, w Polsce żyje jedynie około 200 rysi. Występują one w 58 nadleśnictwach i 9 parkach narodowych, głównie w północno- i południowo-wschodniej części kraju.

Teraźniejszość

Prawie połowa polskich rysi żyje w Karpatach i na Pogórzu Karpackim, gdzie naliczono 96 osobników. Jedna trzecia populacji żyje we wschodniej Polsce. W puszczach: Augustowskiej, Białowieskiej, Knyszyńskiej, Mielnickiej i w Kotlinie Biebrzańskiej żyje łącznie 60 rysi. Niewielką populację stwierdzono także na Roztoczu, a pojedyncze osobniki odnotowano na Polesiu Lubelskim. Rysie żyjące w środkowej Polsce pochodzą z programu reintrodukcji, prowadzonego przez Kampinoski Park Narodowy w latach 90. W ostatnim okresie liczebność tej reintrodukowanej populacji zwiększyła się i rysie z Kampinosu rozprzestrzeniły się m.in. wzdłuż Wisły do lasów Gostynińsko-Włocławskich.

W Polsce północno-wschodniej osiadłe populacje rysi występują tylko w Puszczach Augustowskiej, Knyszyńskiej i Białowieskiej. Prawdopodobnie bytują tam nieprzerwanie od co najmniej 40-50 lat. W Puszczy Knyszyńskiej służby leśne notują nawet pewien wzrost ich liczebności. Informacje o pojedynczych osobnikach uzyskano również z obszaru Puszczy Piskiej, Boreckiej, Rominckiej, Lasów Iławskich i Borów Tucholskich. Szczególną uwagę zwraca brak osiadłej populacji rysia na obszarze Puszczy Piskiej i Lasów Napiwodzko-Ramuckich, gdzie drapieżniki te notowano często jeszcze w latach 1980-1985. Na południu kraju rysie zamieszkują Bieszczady, Pogórze Przemyskie i Dynowskie, Beskid Niski, Beskid Sądecki, Gorce, Pieniny, Tatry oraz Beskid Żywiecki i Śląski. Aktualny zasięg występowania rysia w polskiej części Karpat nie uległ większym zmianom w porównaniu z okresem 1980-1995. Na Roztoczu rysie notowane są regularnie od lat 80., ale obecna ich liczebność jest niewielka.

Dane na temat potencjalnych zagęszczeń rysi na obszarze Polski pochodzą z badań telemetrycznych i tropień zimowych prowadzonych w Puszczy Białowieskiej, Bieszczadach oraz w Beskidzie Sądeckim. Zagęszczenia te, uwzględniając zarówno dorosłe jak i młode rysie, wynosiły 3-5 osobników na 100 km². Wartości te są dość wysokie w porównaniu z innymi krajami (0,3 os./100 km² w Norwegii; 1,4-1,9 os./100 km² w Szwajcarii) i mogą wynikać z lokalnie lub okresowo wysokich zagęszczeń sarny. Liczby te wyznaczają prawdopodobnie górny poziom zagęszczeń rysi, jakie mogą wystąpić w lasach Polski. Przyjmując takie zagęszczenia, szacuje się, że maksymalna pojemność obszarów, gdzie rysie występują dzisiaj (nie wliczając rysi pochodzących z reintrodukcji), wynosiłaby ok. 360 osobników.

II. OCHRONA I ZAGROŻENIA

Znikająca kraina

W oparciu o przeprowadzoną inwentaryzację rysi oraz porównanie jej wyników z danymi historycznymi stwierdza się, że zasięg tego gatunku w Polsce zmniejszył się znacznie w ciągu ostatniego dziesięciolecia. Obecne rozmieszczenie rysi, zwłaszcza w północno-wschodniej części kraju, nie obejmuje wszystkich kompleksów leśnych, które są wystarczająco duże i zwarte, aby odpowiadać wymaganiom środowiskowym tych zwierząt. Stan populacji wskazuje, że uznanie rysia za gatunek chroniony w 1995 r. było posunięciem niezbędnym, ale dalece niewystarczającym. Wydaje się, że najważniejsze czynniki, które mogą wpłynąć na dalsze losy tego drapieżnika to fragmentacja środowiska i rozbudowa infrastruktury, które ograniczają migracje rysi, kłusownictwo oraz zagęszczenia ssaków kopytnych w lasach.

Jednym z najważniejszych czynników decydujących o obecnym rozmieszczeniu populacji rysia w Polsce jest dostępność (wielkość i rozmieszczenie) odpowiednich środowisk. Rysie, ze względu na wymagania środowiskowe (występowanie wyłącznie na terenach leśnych) oraz przestrzenne (bardzo duże areały osobnicze) mogą występować jedynie w rozległych kompleksach leśnych. Dodatkowo, obszary takie muszą charakteryzować się względnie wysokimi zagęszczeniami ssaków kopytnych, przede wszystkim sarny. Takich terenów w Polsce jest wiele, również na zachodzie kraju. Jednak liczne bariery migracyjne uniemożliwiają rysiom ponowne zasiedlenie tych terenów, jak również w coraz większym stopniu ograniczają łączność pomiędzy fragmentami populacji bytującymi w granicach obecnego zasięgu.

Wędrowanie

Badania telemetryczne prowadzone w Puszczy Białowieskiej wykazały, że jednym z elementów prawidłowego funkcjonowania populacji rysi są wędrówki osobników na duże odległości. Dotyczy to zarówno osobników dorosłych (stwierdzano np. dalekie wędrówki dorosłych samców pomiędzy Puszczą Białowieską i Knyszyńską), jak i młodych osobników, poszukujących wolnych obszarów do zasiedlenia. Bezpośrednim efektem tego zjawiska jest dynamiczne przemieszczanie się osobników w populacji w obrębie dostępnego środowiska, co sprzyja utrzymywaniu jej różnorodności genetycznej i odpowiedniej liczebności w różnych częściach jej zasięgu. W trakcie wędrówek rysie przemieszczają się wyłącznie wzdłuż obszarów leśnych. Uniemożliwienie lub ograniczenie takich migracji w wyniku rozdzielenia zamieszkanych przez rysie lasów na małe, oddalone od siebie fragmenty oznacza odizolowanie lokalnych subpopulacji, które są wówczas w dużym stopniu narażone na wymieranie na skutek czynników losowych.

W lasach północno-wschodnich

W ciągu ostatnich 10 lat zaobserwowano zanik znacznych fragmentów populacji rysia w północno-wschodniej Polsce, gdzie lasy stanowiące potencjalne środowisko życia tego gatunku rozmieszczone są wyspowo. Ponadto, poszczególne kompleksy leśne zamieszkane przez rysie nie są na tyle duże w tej części kraju, aby zapewnić trwałe istnienie niezależnych populacji. Przetrwanie rysi na Podlasiu i Mazurach zależy więc przede wszystkim od możliwości migracji osobników między subpopulacjami zamieszkującymi poszczególne puszcze. Największe możliwości migracji mają rysie zamieszkujące Puszcze Białowieską, Knyszyńską i Augustowską. Puszcze Białowieska i Augustowska posiadają również dobre połączenia z lasami Białorusi i Litwy. Puszcza Knyszyńska natomiast rozciąga się w niedużej odległości od Białowieskiej, a obszar między nimi jest dość gęsto zalesiony. W tych trzech kompleksach leśnych występowanie rysi charakteryzuje się największą trwałością. Lasy położone dalej na zachód (Puszcza Piska i Lasy Napiwodzko-Ramuckie) są w dużym stopniu izolowane, a rysie utrzymywały się w nich tylko okresowo. Obserwowany od kilkunastu lat zanik populacji rysia w Lasach Napiwodzko-Ramuckich i Puszczy Piskiej mógł być spowodowany odstrzałami w latach 80. oraz kłusownictwem. Jednak znacznie bardziej intensywne odstrzały rysi w Puszczy Białowieskiej, które również dwukrotnie doprowadziły do ich wytępienia w XX w., miały tylko krótkotrwały efekt. Wkrótce po zaprzestaniu prześladowań rysie ponownie zasiedliły ten obszar ze wschodu, a ich populacja w Puszczy Białowieskiej szybko osiągnęła wysoką liczebność. Nasuwa się więc wniosek, że to rosnąca izolacja jest ostateczną przyczyną regresu populacji rysi w północno-wschodniej Polsce. Trwałość tej populacji zależy zarówno od lokalnych możliwości migracyjnych, jak i od jej łączności z populacjami na Białorusi i Litwie.

Ślady rysich pazurów

Obszary leśne Karpat i Pogórza Karpackiego tworzą niemal nieprzerwany ciąg od Bieszczad i Pogórza Dynowskiego po Tatry. Lasy Beskidu Śląskiego i Żywieckiego wydają się być w pewnym stopniu odizolowane od pozostałego obszaru polskich Karpat, ale wszystkie te tereny leśne zachowują ciągłość z lasami zamieszkanymi przez rysie po stronie słowackiej i ukraińskiej. Rysie występujące w polskiej części Karpat stanowią zatem fragment dużej populacji, której zasięg rozciąga się od Słowacji po Rumunię, przez co są w mniejszym stopniu narażone na krótkotrwałe działanie niekorzystnych czynników. Prawdopodobnie z tych też powodów zasięg występowania rysi na południowym wschodzie Polski nie ulegał zasadniczym zmianom w ciągu ostatniego stulecia. Z drugiej jednak strony dalsza ekspansja tej populacji jest niemożliwa z uwagi na brak innych większych kompleksów leśnych w sąsiedztwie już zasiedlonych przez te koty regionów Karpat.

Drogi donikąd

Nie tylko niski stopień lesistości danego obszaru może uniemożliwiać migracje rysi. Szybki rozwój gospodarczy kraju, obserwowany od 1989 r., ma niestety wyraźnie negatywne skutki dla środowiska przyrodniczego. Nasilający się w ostatnim okresie ruch drogowy, rozbudowa osiedli i innej infrastruktury oraz rosnąca penetracja ludzka w lasach, to trzy kolejne przyczyny, które prawdopodobnie mają znaczenie w obserwowanym spadku liczebności rysia w ostatnim dziesięcioleciu.

Rozbudowa sieci szlaków komunikacyjnych zakłóca funkcjonowanie populacji rysia i innych dużych zwierząt. Po pierwsze, rysie często giną pod kołami samochodów, co wykazały wieloletnie badania prowadzone w Szwajcarii nad reintrodukowaną populacją: śmiertelność rysi na drogach i liniach kolejowych stanowiła blisko 30% całej śmiertelności. Po drugie, szlaki komunikacyjne tworzą bariery dla migracji zwierząt i dzielą dostępne środowiska na izolowane fragmenty. Planowana w Polsce budowa sieci autostrad, dróg ekspresowych i dróg szybkiego ruchu może pogłębiać oddziaływanie fragmentacji środowisk leśnych na możliwości migracji rysi. Szczególnie dużą barierę stanowią te drogi, na których intensywny ruch odbywa się również w godzinach nocnych. Są to drogi o znaczeniu krajowym, a przede wszystkim międzynarodowym (tranzytowym).

Na obszarze północno-wschodniej Polski poważnym zagrożeniem jest fragment planowanej drogi szybkiego ruchu Via Baltica, przechodzący od granicy państwa przez puszcze Augustowską i Knyszyńską do Białegostoku. Realizacja tego projektu poważnie naruszy strukturę przestrzenną populacji rysia w obu puszczach oraz może uniemożliwić migracje rysi (oraz innych zwierząt) w kierunku zachodnim. Natomiast w Karpatach, w obrębie zasięgu rysia, planowana jest budowa trzech dróg ekspresowych: S7 Gdańsk – Warszawa – Kraków – Chyżne – granica, S9 Radom – Rzeszów – Barwinek – granica oraz S69 Bielsko-Biała – Żywiec – Zwardoń – granica. Drogi te będą przebiegać w kierunku północ-południe i przetną karpacki zasięg rysia na trzy części: (1) Bieszczady, (2) Beskid Niski, Beskid Sądecki, Gorce, Tatry i Pieniny, (3) Beskid Śląski i Żywiecki. Można się spodziewać, że ograniczy to możliwość migracji rysi wzdłuż łuku Karpat i będzie stanowić poważne zagrożenie dla trwałości ich populacji, zarówno w Polsce jak i na Słowacji.

Rozbudowa innych elementów infrastruktury (obiekty urbanistyczne, przemysłowe, turystyczne itp.) może również istotnie wpływać na pogorszenie warunków siedliskowych i możliwości migracyjnych drapieżników. Konieczne są tutaj rozwiązania prawne i administracyjne, które zapobiegną dalszej degradacji środowiska przyrodniczego przez inwestycje gospodarcze i budownictwo prywatne.

Bandzior z wnykami

Pomimo wprowadzenia ochrony gatunkowej, nadal główną przyczyną śmiertelności rysi jest działalność człowieka. Z badań przeprowadzonych w Puszczy Białowieskiej wynika, że kłusownictwo stanowiło przyczynę aż 53% wszystkich przypadków śmierci rysi. Wśród różnych metod, jakimi posługują się kłusownicy największe zagrożenie stanowi wnykarstwo. Chociaż wnyki zastawiane są głównie na ssaki kopytne (sarny, dziki), to jednak drapieżniki, które chodzą tymi samymi ścieżkami i przemierzają wiele kilometrów dziennie, często padają ofiarą tych pułapek. Na terenie północno-wschodniej Polski udokumentowano w ciągu ostatnich 10 lat kilkanaście przypadków śmierci rysi we wnykach, a z pewnością jest to tylko niewielki procent rzeczywistej liczby zwierząt ginących w ten sposób. Poza wnykarstwem, na terenie północno-wschodniej Polski odnotowano także kilka przypadków nielegalnych lub przypadkowych postrzałów rysi przez myśliwych.

Należy przypuszczać, że podobna sytuacja występuje na obszarze całego zasięgu tego gatunku w Polsce. Niedawno rozpoczęte badania nad rysiami w Karpatach zdają się potwierdzać te przypuszczenia. Dwa z czterech rysi znakowanych telemetrycznie zostały najprawdopodobniej skłusowane, a tylko w październiku 2001 r. odnaleziono dwa mioty rysi osierocone przez matki (nadleśnictwa Ujsoły i Wetlina). Kłusownictwo może być więc czynnikiem znacząco obniżającym liczebność rysi w Polsce.

Pełny talerz

Innym czynnikiem wpływającym w istotny sposób na populację rysi jest dostępność zwierzyny stanowiącej pokarm rysi (w tym głównie saren i jeleni). W Puszczy Białowieskiej zbyt intensywne odstrzały saren i jeleni w latach 1992-1996 (w ramach ogólnopolskiej redukcji pogłowia jeleniowatych) spowodowały niemal pięciokrotny spadek zagęszczeń sarny (z ok. 5 do 1 os./km²), co wywołało gwałtowne obniżenie sukcesu rozrodczego rysi, a w konsekwencji spadek liczebności ich populacji. Obecnie w Polsce nie prowadzi się nasilonych odstrzałów redukcyjnych jeleniowatych. Dane uzyskane ze 175 nadleśnictw wskazują, że na obszarach występowania rysia i wilka średnie zagęszczenia saren i jeleni wynoszą odpowiednio: 4,1 i 2,1 osobników na 1 km². Na zachodzie kraju, gdzie rysie ani wilki nie występują, zagęszczenia saren są jeszcze wyższe i osiągają średnio 10 osobników na 1 km², a zagęszczenia jeleni 1,4 osobnika na 1 km². Białowieska populacja rysi funkcjonowała normalnie przy zagęszczeniach ok. 3-5 saren/km². Wydaje się zatem, że obecnie dostępność pokarmu nie jest czynnikiem zbytnio ograniczającym rozwój populacji rysia w Polsce.

Brat wilk

W dyskusjach związanych z ochroną wilka często pojawia się pogląd, że stanowi on zagrożenie również dla populacji rysia w naszym kraju. Sugestie takie są jednak nieuzasadnione. Badania prowadzone w Puszczy Białowieskiej dowodzą, iż w normalnych warunkach konkurencja między tymi drapieżnikami jest niewielka. Oba drapieżniki preferują różne gatunki ofiar: wilki – jelenie, a rysie – sarny. Dane z Puszczy Białowieskiej wskazują także na dodatnią, a nie ujemną korelację między zagęszczeniami obu drapieżników, których populacje rosną, gdy wzrastają zagęszczenia ssaków kopytnych i maleje prześladowanie ze strony człowieka. Jednoczesne badania telemetryczne obu drapieżników w Puszczy Białowieskiej wykazały, że areały osobnicze rysi i wilków całkowicie nakładały się na siebie i nie obserwowano w tym czasie żadnych ujemnych interakcji. Również w Beskidzie Żywieckim i Śląskim rysie i wilki występowały wspólnie na obszarach charakteryzujących się najwyższą lesistością i nie wykryto tam ujemnych korelacji między liczebnością obu gatunków w latach 1986-1996. Konkurencji między wilkiem i rysiem można spodziewać się jedynie w sytuacji, gdy na danym terenie występują tylko sarny i oba drapieżniki są zmuszone polować na ten sam gatunek.

Chronić, ale jak

Zarówno obecny stan populacji, jak i wykryte zagrożenia oraz tendencje do zmniejszania się zasięgu i liczebności rysia w Polsce wskazują, że ochrona gatunkowa powinna być bezwzględnie utrzymana. Jednak sama obecność rysia na liście gatunków chronionych z pewnością nie wystarczy do zapewnienia mu trwałego miejsca w naszej przyrodzie. W świetle wymienionych wyżej zagrożeń, konieczne jest podjęcie następujących działań:

1. Wyznaczenie sieci korytarzy ekologicznych łączących główne kompleksy leśne Polski, a następnie objęcie ich stosowną ochroną prawną, zwiększenie ich lesistości oraz podjęcie innych działań prowadzących do umożliwienia migracji i zwierząt wzdłuż tych korytarzy;
2. Zmobilizowanie służb leśnych i policji do bardziej intensywnej walki z kłusownictwem;
3. Upowszechnienie wskazań dla gospodarki leśnej dotyczących uwzględniania wielkości drapieżnictwa przy opracowywaniu planów pozyskania łowieckiego saren i jeleni na obszarach zasiedlonych przez rysie;
4. Włączenie do programów edukacji ekologicznej tematyki dotyczącej wymagań środowiskowych dużych drapieżników i innych potrzeb ich ochrony.

Opracowanie: Radosław Szymczuk

W artykule wykorzystano liczne informacje zawarte w „Programie ochrony rysia (Lynx Lynx ) w Polsce” – opracowanie wykonane dla Ministerstwa Środowiska, Henryk Okarma, Włodzimierz Jędrzejewski, Krzysztof Schmidt, Stanisław Śnieżko; Instytut Ochrony Przyrody PAN, Zakład Badania Ssaków PAN, Kraków - Białowieża, Listopad 2001.

W następnym numerze DŻ zamieścimy materiał poświęcony kontrowersjom związanym z ochroną i badaniami rysi.