Wpływ śmieci na ptaki

Jakie konsekwencje niesie życie w zanieczyszczonym środowisku? Jak ptaki wykorzystują śmieci?

Rocznie na obszarze Unii Europejskiej produkowanych jest 2503 mln ton śmieci, z których tylko 32% podlega recyklingowi lub biodegradacji. Pozostałe gromadzone są na otwartych wysypiskach śmieci. Ten globalny problem ma również swoje konsekwencje w funkcjonowaniu wielu ekosystemów.

Śmieci organiczne, złożone z mięsa, ryb, drobiu, owoców są potencjalnym źródłem pożywienia dla wielu gatunków zwierząt. Z badań wynika, że na śmieciach organicznych żerują 54 gatunki ptaków, np. mewy (Larinae), wiele gatunków ptaków krukowatych (Corvidae) i brodzących (Ciconiiformes), 34 gatunki ssaków, np. lis (Vulpes vulpes), kuny (Martes), szop pracz (Procyon lotor) oraz 5 gatunków płazów, 5 gatunków gadów. Wyrzucana i gromadzona żywność na śmietniskach jest atrakcyjnym dla zwierząt pokarmem, ze względu na wysoką zawartość węglowodanów, białek czy tłuszczy w porównaniu z pokarmem naturalnym. Resztki te często połączone są z elementami pochodzenia antropogenicznego, które nieświadomie połknięte mogą wyrządzać szkodę zwierzęciu. Tworzywa sztuczne, szkło, metal, odpady niebezpieczne (farby, toksyczne substancje) oraz niebezpieczne patogeny mogą prowadzić do zatruć, zalegania w żołądku, udławień, akumulacji toksyn w organizmie, ostatecznie skutkując skróceniem czasu życia.

Żerowanie na wysypiskach śmieci może wpływać i zmieniać zachowanie ptaków. Dostęp do tego źródła pokarmu jest stały, codzienny i przewidywalny. Wiele gatunków mew (Larinae), pierwotnie ptaków typowo morskich, można spotkać w głębi lądu, praktycznie na całym świecie, właśnie ze względu na żerowanie na odpadach. Problem dotyczy też bociana białego (Ciconia ciconia). Jego populacja w Hiszpanii, w latach 80. XX w. była na skraju wymarcia. Projekty ochroniarskie zbiegły się z otwarciem wielkopowierzchniowych, otwartych wysypisk śmieci co przyczyniło się do odbudowania populacji. Aktualnie liczebność bociana białego jest porównywalna, prawdopodobnie nawet wyższa od polskiej populacji. W Hiszpanii obraz żerujących bocianów na wysypiskach śmieci jest powszechny, nawet całoroczny. Ze względu na stały dostęp do pożywienia są ptaki, które skróciły odległości zimowych wędrówek, albo zaniechały wędrówki. Ptaki, które zimują na Półwyspie Iberyjskim szybciej przystępują do rozrodu, składają więcej jaj, ale wychowują mniej młodych w porównaniu do wędrownych ptaków.

Ptaki nie tylko przypadkowo połykają tworzywa sztuczne, różne materiały pochodzenia antropogenicznego, lecz często mylą je z naturalnym pożywieniem. Fakt ten przyczynił się do spadku liczebności populacji krytycznie zagrożonego kondora kalifornijskiego (Gymnogyps californianus). W warunkach naturalnych ten padlinożerca wyszukuje kości w środowisku, aby dostać się do odżywczego szpiku. Żerując, kondory kalifornijskie zamiast kośćmi,  karmią pisklęta metalowymi rurkami, czy łuskami po nabojach – znalezionymi w zanieczyszczonym środowisku. Wszystkie przebadane martwe pisklęta miały żołądki pełne metalowych elementów.

Grupą spożywającą śmieci najpowszechniej są ptaki morskie. Rurkonose (Procellariiformes) szybują, pokonując ogromne odległości i polują na np. kałamarnice płynące tuż pod powierzchnią wody. W związku z coraz większym zanieczyszczeniem mórz i oceanów ptaki połykają rzeczy, unoszące się w na powierzchni wody: plastikowe elementy, zapalniczki, kawałki styropianu i wiele innych. Naukowcy szacują, że do 2050 r, 99% ptaków morskich spożyje śmieci.

Śmieci i zagrożenia z nich wynikające, nie tylko obecne są na wysypiskach śmieci lecz zanieczyszczają środowisko na całej planecie. Obliczono, że w morzach i oceanach dryfuje 250 tysięcy ton plastiku, danych dla środowiska lądowego nie ma. Za zaistniałą sytuację najbardziej odpowiada wynalezienie tworzyw sztucznych.

Tworzywa sztuczne (plastik) wynalezione zostały w XIX wieku, masowa produkcja i użycie zaczęły się w połowie XX wieku. Użyteczność i łatwość w produkcji plastiku przyczyniły się do zrewolucjonizowania współczesnego przemysłu oraz codziennego życia ludzi. Niestety, mimo utylitarnych cech tworzyw sztucznych charakteryzuje je bardzo długi czas rozkładu. Od lat 50. XX wieku do 2017 r. zostało wyprodukowanych na świecie 8,3 mld ton tworzyw sztucznych. Plastik nie podlega biodegradacji, tylko rozpada się na coraz to mniejsze cząstki, więc w ogromnym stopniu zanieczyszcza środowisko wodne oraz lądowe. Powszechny dostęp do tworzyw sztucznych wpływa na zwierzęta, szczególnie na ptaki, które są grupą dobrze odzwierciedlającą stan środowiska – często są wskaźnikami stanu środowiska.

Do tej pory prowadzony jest tylko jeden projekt (przez OSPAR Ecological Quality Objective w Holandii), który monitoruje zanieczyszczenie plastikiem, na obszarze Morza Północnego, poprzez zawartość żołądków fulmarów zwyczajnych (Fulmarus glacialis). Fulmary zjadają plastik przede wszystkim unoszący się na powierzchni wody, gdyż mylą go ze swoim naturalnym pożywieniem (np. kałamarnicami).

Poza faktem, że ptaki zjadają plastik, który mylą z pożywieniem, wykorzystują go w budowie gniazd. Pierwsze doniesienia o tym zachowaniu pochodzą z lat 30. XX w. Z biegiem czasu, naukowcy obserwują znaczące rozpowszechnienie tego zachowania. Jednym z powodów, dlaczego ptaki korzystają ze śmieci jest ich zastosowanie jako elementu konstrukcyjnego. Sznurek polipropylenowy (powszechnie używany w rolnictwie do wiązania słomy, siana) został wykryty w 90% przebadanych gniazd u dzierzby srokosza (Lanius excubitor) oraz prawie 50% przebadanych gniazd u bociana białego. Sznurek jest trwały i wytrzymały, przez co może stanowić atrakcyjny materiał konstrukcyjny gniazda, szczególnie, gdy naturalnych materiałów gniazdowych jest w środowisku coraz mniej. Postępująca modernizacja rolnictwa, wielkopowierzchniowe uprawy, monokultury zmieniają krajobraz rolniczy oraz dostępność naturalnych materiałów gniazdowych: patyków, gałązek, włosów zwierząt gospodarskich, roślin zielnych. Niestety używanie sznurków, drutów, kabli w gniazdach niesie ryzyko zaplątania piskląt, co zazwyczaj kończy się śmiercią ptaka bądź stałym uszkodzeniem ciała, np. pisklęta bociana białego, z zaplątanymi nogami w sznurki, co roku trafiają do krajowych Ptasich Azyli.

Innym przykładem użycia śmieci, jest ich zastosowanie podczas godów. Podczas zachowań godowych, osobniki starają się wygrać walkę o partnerkę/partnera do rozrodu. Samce altannika lśniącego (Ptilonorhynchus violaceus) budują altanki, które przyozdabiają kwiatami, piórami, częściami roślin, używają też śmieci, np. niebieskich zakrętek od butelek, słomek do napojów w celu zdobycia samicy. Samiec z lepiej przyozdobioną altanką ma większe szanse na sukces. Badania kani czarnej (Milvus migrans) w południowej Hiszpanii, wykazały, że samce, które przyozdabiają gniazda największą ilością białego materiału pochodzenia antropogenicznego sygnalizują najlepszą kondycję (w tym lepsze predyspozycje do pomyślnego odchowu piskląt) oraz terytorium potencjalnej partnerce oraz rywalom.

Ptaki używają do wyścielenia gniazd aromatycznych ziół, które mogą działać przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo. Sikora modra (Cyanistes caeruleus) znosi do gniazda zielone części roślin: lawendę, mięty wonną, kocankę włoską oraz krwawnik lubczykolistny, gdyż rośliny te, wykazują właściwości antybakteryjne. Innowacyjnie, w celu ochrony przeciw pasożytom zewnętrznym, wróble domowe (Passer domesticus) i dziwonie ogrodowe (Haemorhous mexicanus) w Meksyku wyścielają niecki niedopałkami papierosów. Faktycznie, krótkoterminowo substancje toksyczne zawarte w niedopałkach działają antypasożytniczo. Jednak długoterminowe badania wykazały, że substancje te działają toksycznie (kancerogennie reagują z DNA piskląt), wpływając negatywnie na kondycję pisklaków.

Dotychczasowe badania dowodzą, że śmieci są elementem adaptacji zwierząt do zmieniających się warunków środowiska. Wiele zwierząt korzysta z odpadów, jak stałego źródła pożywienia. Niestety jest więcej dowodów mówiących o zagrożeniach wynikających z życia w zanieczyszczonym środowisku, na przykład większa śmiertelność piskląt ptaków morskich. Niepokojące jest także to, że ilość zanieczyszczeń wzrasta w coraz szybszym tempie.

Zuzanna Agnieszka Jagiełło

Zuzanna Agnieszka Jagiełło – doktorantka w Instytucie Zoologii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu oraz współpracującą z Uniwersytetem Complutense w Madrycie. Pasjonuje się gniazdami, szczególnie zdolnościami konstrukcyjnymi ptaków oraz wpływie śmieci na ptaki. Od wielu lat pracuje również jako edukatorka przyrodnicza. Prywatnie podróżniczka, uzależniona od Puszczy Białowieskiej i tropików.