Nasze śmieci w diecie zwierząt

W Polsce rocznie produkuje się ponad 10 mln ton odpadów, z czego jedynie kilka procent podlega recyklingowi. Większość to odpady komunalne, stanowiące 87% wszystkich produkowanych. Odpady te składowane są na ośmiuset otwartych wysypiskach śmieci. Sytuacja w całej Unii Europejskiej jest trochę lepsza, z produkowanych 2503 mln ton śmieci 32% podlega recyklingowi lub biodegradacji. Ale ilość składowanych odpadów zwiększa się każdego dnia. Stały, przewidywalny dostęp do pożywienia wpływa na funkcjonowanie całych ekosystemów. Resztki jedzenia, takie jak: mięso, drób, ryby, owoce stanowią źródło pożywienia dla wielu gatunków zwierząt. Do tej pory opisano 98 gatunków kręgowców żerujących na wysypiskach wszystkich kontynentów świata. Najliczniejszą grupą są ptaki –zaobserwowano 54 gatunki, ponadto 34 gatunki ssaków, głównie drapieżników i padlinożerców oraz po 5 gatunków płazów i gadów. 

Resztki jedzenia antropogenicznego są bogatsze w białka, tłuszcze, węglowodany – to bardziej kaloryczne pożywienie w porównaniu do naturalnego. W związku z tym prawie 73% prac naukowych przedstawia pozytywny wpływ wysypisk śmieci na indywidualne osobniki i populacje.

Mewy południowe Larus dominicanus, niedźwiedzie polarne Ursus maritimus, pawiany oliwkowe Papio anubis, żerujące na wysypiskach śmieci, były w lepszej kondycji w porównaniu do osobników odżywiających się naturalnym pożywieniem. Lepsza kondycja organizmów pozytywnie wpływa na zdolności reprodukcyjne. Śmieszki Chroicocephalus ridibundus, niedźwiedzie czarne Ursus americanus, niedźwiedzie grizzly Ursus arctos horribilis mają wyższy sukces reprodukcyjny, jeśli odżywiają się i karmią młode na wysypiskach śmieci. W przypadku bociana białego Ciconia ciconia sukces rozrodczy, liczba złożonych jaj jest wyższa u ptaków gniazdujących przy wysypiskach śmieci. Poza tym, żerujące bociany na wysypiskach nie podejmują wędrówki w okresie zimy lub też skracają jej dystans. Ptaki te, wcześniej przystępują do lęgu, składają więcej jaj, lecz wychowują mniej młodych w porównaniu do ptaków wędrujących. 

Żerowanie na wysypiskach śmieci jest adaptacją do zmieniających się warunków środowiska. Szybki i ciągły wzrost liczebności populacji ludzkiej, rozwój urbanizacji zmienia środowisko, a w tym zmniejsza dostępność do pożywienia naturalnego. Analiza izotopów stabilnych przeprowadzona na piórach mewy lodowatej Larus glaucescens pochodzących z lat 1860-2006, wykazała stopniową zmianę diety z morskiej (naturalna dieta mewy: ryby, mięczaki) na lądową (opartą na śmieciach). Wyniki wykazały, że dieta śmieciowa jest gorszej jakości – mimo wyższej kaloryczności, zawiera mniej witamin i minerałów. Zmiany w odżywianiu, w przypadku mewy lodowatej, zostały spowodowane nagłym zmniejszeniem ryb w cieśninie Georgia (Morze Salish) związanym z przełowieniem ryb.

Podobna adaptacja do zmieniających się warunków pokarmowych miała miejsce w Hiszpanii w latach 80. XX wieku z populacją bociana białego. Intensywne, zmodernizowane rolnictwo przyczyniło się do spadku liczebności populacji, gatunek znalazł się wręcz na skraju wymarcia. Działania ochronne zbiegły się w czasie w otwarciem dużych wysypisk śmieci. Bociany zaczęły żerować na wysypiskach, co w dużej mierze przyczyniło się do odtworzenia populacji. W Polsce sytuacja wygląda inaczej – widok bociana białego żerującego na śmieciach jest sporadyczny.

Ryzyko związane z żerowaniem na wysypiskach śmieci

Podczas spożycia antropogenicznych resztek pokarmowych może jednak dojść do nieumyślnego spożycia elementów trwałych, takich jak plastikowe folie, metalowe druty czy fragmenty plastiku. Spożycie takich elementów może doprowadzić do uszkodzenia układu pokarmowego, jego zaczopowania, co w najbardziej ekstremalnych przypadkach prowadzi do śmierci. Sekcja zwłok, wykonana w latach 80. XX wieku na niedźwiedziu polarnym Ursus maritimus, wykazała, że bezpośrednią przyczyną zgonu było spożycie śmieci. Poza tym zwiększone jest ryzyko spożycia metali ciężkich i substancji toksycznych. Przykładowo metale ciężkie, przyczyniają się do zwiększonej śmiertelności oraz zniekształceń ciała u płazów – badania zostały przeprowadzone w Hiszpanii. 

Kolejnym ryzykiem związanym z żerowaniem zwierząt na wysypiskach śmieci są zakażenia, infekcje np. wirusem grypy lub salmonellozy. Składowisko odpadów obfituje w patogeny – opisany jest przypadek masowego zakażenia wirusem grypy wśród mew śmieszek Chroicocephalus ridibundus. Gatunki zagrożone wyginięciem, przede wszystkim ptaki padlinożerne: ścierwnik Neophron percnopterus, kondor kalifornijski Gymnogyps californianus, sęp brunatny Necrosyrtes monachus, regularnie korzystają z wysypisk śmieci. Od dawna ten mutualizm – ludzie zostawiają resztki pokarmowe a padlinożercy pełnią funkcje sanitarne –  pozwala na zachowanie populacji tych gatunków. Co ciekawe, gatunki te osiągają najwyższe zagęszczenie w okolicach wysypisk śmieci, jednak wpływ tego pokarmu na stan ich zdrowia nie jest poznany.

Konflikty ludzie – zwierzęta

Zwierzęta żerujące na wysypiskach śmieci mogą prowadzić do sytuacji konfliktowych z zamieszkującymi w okolicy ludźmi. W Etiopii intensywność polowań hien pręgowanych Hyaena hyaena na zwierzęta gospodarskie jest wyższa w pobliżu wysypisk śmieci. Ponadto dostępne są badania na temat zwiększonego ryzyka kolizji ptaków z samolotami, jeśli lotnisko umiejscowione jest w pobliżu wysypiska śmieci. W okolicy wysypisk zagęszczenie ptaków jest większe.

Wysypiska śmieci wpływają pozytywnie i negatywnie na dzikie zwierzęta i ekosystemy. W związku z ciągle rosnącą populacją ludzką, urbanizacją gruntów, ilość odpadów produkowanych globalnie będzie rosła. Obecne wyniki badań już wskazują, jak istotny jest wpływ żerowania na wysypiskach śmieci na zwierzęta. Jednakże ciągle wiele kwestii jest niezbadanych, np.:

• Czy zwierzęta korzystają z wysypisk śmieci wtedy, gdy ilość naturalnego pożywienia jest niewystarczająca?
• Jakie są konsekwencje zdrowotne u konkretnych gatunków żerowania na śmieciach?
• Dlaczego konkretne gatunki żerują na wysypiskach śmieci?

Szersze badania są wręcz niezbędne, dopiero one umożliwią wprowadzanie skutecznych działań ochronnych, a przede wszystkim efektywne zarządzanie odpadami.

Zuzanna Agnieszka Jagiełło

Zuzanna Agnieszka Jagiełło – doktorantka w Instytucie Zoologii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu oraz współpracowniczka Uniwersytetu Complutense w Madrycie. Pasjonuje się gniazdami, szczególnie zdolnościami konstrukcyjnymi ptaków oraz wpływem śmieci na ptaki. Od wielu lat pracuje również jako edukatorka przyrodnicza. Prywatnie podróżniczka, uzależniona od Puszczy Białowieskiej i tropików.