Berliński wzorzec zagospodarowania byłych pól irygacyjnych

Historia pól irygacyjnych, jako miejsca oczyszczania ścieków sięga połowy XIX wieku. Rozwiązanie zastosowane pierwotnie w Anglii przez Jamesa Smitha (Łapczyńska-Pieprz 2012) szybko rozpowszechniło się w Europie i stało się szczególnie popularne w granicach Cesarstwa Niemieckiego. Koniec XIX i początek XX wieku to okres dynamicznego rozwoju sieci wodociągowej i kanalizacji w takich miastach, jak Gdańsk, Berlin, Legnica czy Wrocław, gdzie ścieki odprowadzano na pola irygacyjne. Współczesny status tych terenów, obszarów często przez przeszło sto lat poddawanych ciągłemu zalewaniu, a tym samym zmienionych w tereny podmokłe pochodzenia antropogenicznego, każe szukać punktów stycznych oraz wzorców postępowania w zakresie ich zagospodarowania. Przykładem referencyjnym dla wrocławskich pól irygacyjnych mogą być zatem pola irygacyjne Berlina, gdzie w efekcie wieloletnich badań i prowadzonych działań inżynierskich chroni się tereny podmokłe (Gierko 2017).

Pod koniec XIX wieku w Berlinie doszło do gwałtownego wzrostu liczebności mieszkańców, co było związane z powszechnym zjawiskiem industrializacji miast, ale także ze zmianą statusu miasta na stolicę zjednoczonych Niemiec. Co za tym idzie, jak wiele innych dużych aglomeracji, Berlin zaczął borykać się z problemami higieny, w tym ze ściekami, które były odprowadzane bezpośrednio do Sprewy (Gray 2014). Rozwiązaniem rekomendowanym na postawie badań terenowych Rudolfa Virchowa było utworzenie pól irygacyjnych. Autorem systemu odprowadzania ścieków był James Hobrecht, który wzorował się na rozwiązaniach zaobserwowanych w trakcie wizyt studyjnych w ośrodkach francuskich i angielskich. Projekt zakładał podział miasta na okręgi, które miały niezależną sieć kanalizacji zakończoną polami irygacyjnymi (Koch, Koppisch 2006). Stąd na terenie Berlina i Brandenburgii powstało łącznie 19 obiektów, które stały się terenowymi oczyszczalniami ścieków. Obszary te zajmują łącznie przeszło 123 km², a 35,4% ich powierzchni jest objęte różnymi formami ochrony przyrody (Gierko 2017).

Położenie w strefie podmiejskiej Berlina determinuje położenie dawnych pól irygacyjnych w obszarze zielonego pierścienia miasta. Przez ich teren przebiegają liczne rekreacyjne szlaki piesze i rowerowe, a także korytarze migracji gatunków zwierząt.

Modelowym przykładem zagospodarowania dawnych pól irygowanych jest Hobrechtsfelde. Obszar ten jest położony na granicy Berlina i Brandenburgii, po północnej stronie miasta. Przegląd map topograficznych z końca XIX wieku ukazuje stopniowe przekształcanie terenów leśnych w regularną matrycę odstojników (Gierko 2017). Nawodnione poldery wykorzystywano na początku do produkcji rolniczej (Koch, Koppisch 2006) – w centralnej części obszaru założono folwark, który obecnie jest objęty ochroną kulturową. Zwiększenie dawek polewowych sprawiło, że uprawa z czasem stała się niemożliwa. Oczyszczalnię gruntową zamknięto w 1985 r., kiedy jej funkcję przejęła współczesna budowla w Schönerlinde.

Pierwsze próby rekultywacji tego obszaru w kierunku leśnym podjęto już w latach 80. XX wieku. O niepowodzeniu zdecydował brak regulacji stosunków wodnych, co skutkowało zamieraniem drzew. W połowie lat 90. wypracowano holistyczną i długofalową koncepcję regeneracji dawnych pól irygacyjnych leżących w granicach leśnictwa Buch (Auhagen et al. 1994).

Proces rekultywacji miał na celu utworzenie zupełnie nowej fizjonomii krajobrazu, nieobecnej dotychczas na terenie Niemiec: półotwartego krajobrazu leśnego. Na obszarze ponad 800 ha zakładał współistnienie lasów, terenów zarastających i łąk, przy jednoczesnej ochronie biotopów wykształconych przez niemal sto lat odprowadzania tam ścieków. Dlatego też zabiegi remediacji skupiały się głównie na stabilizacji zwierciadła wód gruntowych. Wprowadzono dodatkowe nawadnianie wodą z oczyszczalni w Schönerlinde, a jednocześnie zlikwidowano część rowów o charakterze drenującym. Na obszarze dawnych pól wprowadzono też zbiorniki filtrujące wodę. Wszystko to sprawiło, że utrzymywane są tereny podmokłych łąk i zabagnienia (Steinhardt, Stache 2015). Regulacja stosunków wodnych sprzyja także regeneracji obszarów leśnych. Ponieważ zbiorniki wodne stanowią miejsce żerowania i gniazdowania ptaków, dopuszczono do zarastania ich strefy przybrzeżnej. Taflę wody można natomiast obserwować ze specjalnej wieży usytuowanej na wyniesieniu terenu.

Brzegi rowów, które zostały przebudowane, zyskują obecnie coraz bardziej naturalny wygląd dzięki zwierzętom schodzącym do wodopoju. Łąki i tereny półotwarte utrzymywane są przez wypas koników polskich i bydła. Rozległe pastwiska podzielono na sektory za pomocą płotów z samozamykającymi się bramkami, które zapewniają przejście dla turystów.

Teren został dobrze przygotowany pod kątem rekreacji. Znajduje się tu sieć oznakowanych szlaków konnych, pieszych i rowerowych. Dojazd z centrum jest możliwy za pomocą indywidualnych środków transportu lub komunikacji kolejowej.

Rozpoczęty w połowie lat 90. XX wieku proces rekultywacji jeszcze się nie skończył, ale dzięki stale prowadzonemu monitoringowi na bieżąco można oceniać jego efektywność. Dzięki wprowadzonym zabiegom hydrotechnicznym poprawiła się jakość wody w głównym cieku zasilającym teren, co wiadomo dzięki prowadzonym w dwuletnich odstępach badaniom (Steinhardt, Stache 2015). Przykład zagospodarowania dawnych pól irygacyjnych Hobrechtsfelde to próba znalezienia złotego środka między ochroną walorów krajobrazowych oraz różnorodności biologicznej, zachowaniem dziedzictwa kulturowego i użytkowaniem rekreacyjnym. Taki kierunek przekształceń może stać się wzorcem dla pól irygacyjnych Wrocławia.

Aleksandra Gierko

Aleksandra Gierko – dr inż. arch. kraj., adiunkt w Katedrze Architektury Użyteczności Publicznej, Podstaw Projektowania i Kształtowania Środowiska na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej – jest autorką pracy doktorskiej „Wybrane aspekty rekultywacji terenów podmokłych w kontekście pól irygacyjnych Wrocławia”, która w 2020 r. została wyróżniona nagrodą Ministra Rozwoju, Pracy i Technologii. Prowadzi badania w dyscyplinie architektura i urbanistyka, skupiając się na zagadnieniach związanych z błękitną i zieloną infrastrukturą w adaptacji miast do zmian klimatu.

Literatura:
- Auhagen, A. i inni, 1994. Sanierungs- und Gestaltungskonzeption für die ehemaligen Rieselfelder im Bereich, des Forstamtes Buch, Berlin: Senatsverwaltung für Stadtentwicklung und Umweltschutz.
- Gierko, A., 2017. Wybrane aspekty rekultywacji terenów podmokłych w kontekście pól irygacyjnych Wrocławia. Wrocław: Politechnika Wrocławska.
- Gray, M. W., 2014. Urban Sewage and Green Meadows: Berlin’s Expansion to the South 1870–1920. „Central European History”, Issue 47, s. 275–306.
- Koch, K. i Koppisch, S. red., 2006. 100 Jahre Hobrechtsfelde : ein Dorf für das Berliner Wasser. pierwsze red. Berlin: Gemeinde Panketal im Landkreis Barnim, Naturschutzbund Deutschland.
- Łapczyńska-Pieprz, M., 2012. Badania nad potencjałem wymywania azotu oraz utleniania siarczków po zaprzestaniu nawadniania ściekami pól irygacyjnych. Wrocław: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu.
- Steinhardt, U. i Stache, A. red., 2015. Rieselfeldlandschaft Hobrechtsfelde : Entwicklung einer beweideten, halboffenen Waldlandschaft zur Erschließung von Synergien zwischen Naturschutz, Forstwirtschaft und stadtnaher Erholung. pierwsze red. Bonn: Bonn-Bad Godsberg : Bundesamt für Naturschutz.