Janina Maszewska-Knappe – ikona międzywojennego ruchu ochrony zwierząt

W książce „Janina Maszewska-Knappe. Ikona międzywojennego ruchu ochrony zwierząt”, którą napisałem i wydałem w 2020 r., przedstawiam najbardziej rozpoznawalną działaczkę zajmującą się zagadnieniem opieki nad zwierzętami w okresie II Rzeczpospolitej.

Janina Maszewska-Knappe (1886-1958) niestrudzenie zajmowała się działalnością popularyzatorską na temat psychologii zwierząt, a także wypowiadała się w sprawach najbardziej istotnych z punktu widzenia stosunku człowieka do zwierząt. Prezentowała jednoznaczne stanowisko w sprawach jarstwa, wiwisekcji, uboju rytualnego, myślistwa oraz traktowania zwierząt domowych i gospodarskich. Zaangażowała się w utworzenie i funkcjonowanie prężnie działającej Polskiej Ligi Przyjaciół Zwierząt w Warszawie, jednej z ważniejszych przedwojennych organizacji społecznych zajmujących się ochroną zwierząt, a także działała w Towarzystwie Opieki nad Zwierzętami oraz w Lidze Ochrony Przyrody. Przez wiele lat występowała publicznie w większych polskich miastach wygłaszając odczyty, wykłady i pogadanki, zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci. Można ją było również usłyszeć w audycjach radiowych. Reprezentowała kraj i organizacje zajmujące się ochroną zwierząt podczas międzynarodowych zjazdów i konferencji. Była redaktorką miesięcznika „Świat Zwierzęcy”, organu prasowego Polskiej Ligi Przyjaciół Zwierząt oraz współpracowniczką wielu pism krajowych i zagranicznych.

Przygoda Maszewskiej-Knappe z zagadnieniami związanymi ze światem zwierząt rozpoczęła się w połowie lat 20., kiedy to zafascynowana seansami przedstawiającymi wyjątkowe zdolności psów, zaczęła studiować temat psychologii zwierząt. Mimo, że nie miała kierunkowego wykształcenia, stała się jedną z pierwszych osób w Polsce popularyzujących wiedzę na temat zoopsychologii. Od chwili założenia w 1927 r. Polskiej Ligi Przyjaciół Zwierząt Janina Maszewska-Knappe czynnie uczestniczyła w jej działalności, piastując funkcję członkini zarządu, a także kierując nieformalną początkowo sekcją propagandową. Aktywność Ligi na polu rozpowszechniania wiedzy na temat swoich działań, a także idei ochrony zwierząt jest zasługą głównie Maszewskiej-Knappe, która działalności tej poświęciła ponad 10 lat życia. Kiedy w 1936 r. doszło do połączenia Polskiej Ligi Ochrony Zwierząt w Warszawie z Towarzystwem Opieki nad Zwierzętami, wskutek którego powstało Zjednoczenie Towarzystw Opieki nad Zwierzętami R.P., została członkinią zarządu Zjednoczenia, a także objęła funkcję członkini zarządu warszawskiego oddziału Zjednoczenia.

Od stycznia 1929 r. m.in. z jej inicjatywy zaczął ukazywać się ilustrowany miesięcznik „Świat Zwierzęcy”, który popularyzował kulturalno-etyczne zasady wyznawane przez Ligę, idee opieki nad zwierzętami i krzewienie humanitarnego do nich stosunku w myśl zasady: „obojętnych na niedolę zwierząt i ludzka niedola nie wzruszy”. Miesięcznik był oficjalnym organem prasowym Polskiej Ligi Przyjaciół Zwierząt, wydawany był pod kierunkiem literackim i redakcją Janiny Maszewskiej-Knappe, Siedziba redakcji mieściła się w jej mieszkaniu przy ul. Hożej w Warszawie. Rezygnacja z kierowania „Świata Zwierzęcego” w sierpniu 1931 r. była podyktowana koniecznością pełnego zaangażowania się w kierowanie sekcją propagandową Ligi. Przewodnicząc tej komórce zorganizowała jej działalność na zasadzie samowystarczalności, zapewniając pokrycie wszelkich kosztów z uzyskiwanych przychodów.

Maszewska-Knappe przyczyniła się do rozsławienia na świecie Polski i polskiej ustawy o ochronie zwierząt, dzięki udziałowi w Międzynarodowym Kongresie Towarzystw Opieki nad Zwierzętami, który odbył się w maju 1929 r. w Wiedniu. Wchodząc w skład delegacji polskiej wygłosiła referat pt. „Walka o dusze i prawa zwierzęce”, który został najwyżej oceniony ze wszystkich przedstawionych na kongresie. Rozpowszechniany zaś przez polską delegację tekst polskiej ustawy, przetłumaczony przez Maszewską-Knappe, był rozchwytywany przez uczestników zjazdu, a na jego zakończenie ustawa uznana została za najbardziej humanitarną na świecie, w związku z czym postanowiono wysłać depeszę do Prezydenta RP – Ignacego Mościckiego ze słowami głębokiego uznania za wydanie tego aktu prawnego.

Polska Liga Przyjaciół Zwierząt w Warszawie, przy ogromnym współudziale Janiny Maszewskiej-Knappe, wprowadziła jedno z zaleceń kongresu, organizując obchody Dnia Dobroci dla Zwierząt. Wydarzenie przypadało zwykle w okolicach dnia św. Franciszka tj. 4 października, przy czym pierwsza edycja w Warszawie odbyła się w listopadzie 1929 r., a za jej przygotowanie odpowiadała sekcja propagandy, na czele której stała Maszewska-Knappe. Obchody, w ramach których odbywały się pochody miłośników zwierząt z ich pupilami, kwesty itp., stały się cyklicznym wydarzeniem na ulicach Warszawy w latach 30.

Janina Maszewska-Knappe została ponadto twarzą walki z niehumanitarnymi formami zabijania zwierząt, w tym ubojem rytualnym, nie tylko w Polsce, ale również na arenie międzynarodowej. Podczas Międzynarodowego Kongresu Towarzystw Opieki nad Zwierzętami w Brukseli w 1935 r. wielkie emocje wzbudził jej odczyt pt. „Walka z ubojem rytualnym w Polsce”. W sferach żydowskich w Europie zarówno kongres, jak i zapowiedziany występ polskiej przedstawicielki wzbudził wielki niepokój. Do komitetu organizacyjnego delegacje rabinatów z Brukseli, Paryża i Wiednia zwracały się kolejno o niedopuszczenie do głosu delegatki polskiej, ewentualnie o odstąpienie od powzięcia uchwał potępiających ubój rytualny, co miałoby grozić „śmiercią religii żydowskiej” w Polsce. Referat jednak został wygłoszony, a kongres opowiedział się jednoznacznie przeciwko ubojowi rytualnemu.

Maszewska-Knappe była zdecydowaną przeciwniczką polowań. Wyrażała zdumienie, że myśliwi obrali sobie za patrona swej morderczej rozrywki tego świętego, który polował dopóki prowadził rozwiązły tryb życia i był jeszcze poganinem, a jego nawrócenie polegało właśnie na zrozumieniu okrucieństwa, jakim było zabijanie pięknych i bezbronnych zwierząt dla chwilowej rozrywki.

Janina Maszewska-Knappe nie stroniła też od trudnego tematu jarstwa, wzbudzającego różne emocje wśród osób zajmujących się ochroną zwierząt. W 1934 r. opublikowała prowokacyjnie zatytułowane opracowanie pt. „Czy wolno nam zjadać zwierzęta”, będące wyrazem sprzeciwu wobec zabijania zwierząt w rzeźniach. Uważała, że dieta bezmięsna jest najwłaściwsza dla osób walczących o poprawę losu zwierząt. Wegetarianizm z blisko spokrewnionym pacyfizmem, łączył wspólny wstręt do okrucieństw i wielkie poszanowanie życia. Mając jednak świadomość jak bardzo zakorzenione jest wśród ludzi spożywanie pokarmów mięsnych, według Maszewskiej-Knappe należy czynić wszystko, aby przynajmniej zaoszczędzić zabijanym zwierzętom cierpień. Powszechne zaś odrzucenie przez ludzi pokarmów mięsnych wymaga czasu, rozwoju i ukształtowania nowej postawy moralnej.

Jej poglądy podzielał mąż, doktor medycyny Wilhelm Knappe, redaktor „Warszawskiego Czasopisma Lekarskiego”, który utworzył przy Lidze sekcję do walki z wiwisekcją oraz redagował broszury, pisma propagandowe i artykuły naukowe zwalczające wiwisekcję. Za zasługi na polu pracy społecznej i zawodowej małżonkowie odznaczeni zostali przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego Złotym Krzyżem Zasługi, na mocy zarządzenia z dnia 5 lipca 1939 r. Trudno sobie wyobrazić polski międzywojenny ruch ochrony zwierząt bez Janiny Maszewskiej-Knappe i jej zaangażowania w rozwój tego ruchu. Z powodu wybuchu wojny musiała przerwać swą aktywność i nie odzyskując swej pozycji po jej zakończeniu, zmarła w 1958 r.

Łukasz Smaga

Książka „Janina Maszewska-Knappe. Ikona międzywojennego ruchu ochrony zwierząt” ukazała się nakładem własnym autora, Kraków 2020.

Książkę można nabyć: lukasz.smaga@gmail.com; ochronahumanitarnazwierzat.home.blog.

Łukasz Smaga – prawnik, autor książek „Ochrona humanitarna zwierząt” (Białystok 2010), „Konstanty Moes-Oskragiełło. Ojciec polskiego jarstwa” (Kraków 2017) i „Janina Maszewska-Knappe. Ikona międzywojennego ruchu ochrony zwierząt” (Kraków 2020), prowadzi bloga „Ochrona humanitarna zwierząt” ochronahumanitarnazwierzat.home.blog.