Japonia przestała być „klimatycznym prymusem”

Podczas gdy w Unii Europejskiej ilość energii wyprodukowanej ze słońca i wiatru przewyższyła tę pozyskiwaną z węgla i większość krajów Wspólnoty deklaruje ambitne cele redukcji emisji dwutlenku węgla, Japonia zaskoczyła zapowiedzią budowy 22 nowych elektrowni węglowych¹.

Państwo, będące zawsze w światowej czołówce w opracowywaniu nowych technologii, które po niesławie II wojny światowej postawiło sobie za cel bycie prymusem w kwestii wypełniania norm międzynarodowych i współtworzenia z innymi pokojowego i harmonijnego, powojennego ładu globalnego², nagle znalazło się w grupie hamulcowych wypracowanego rozwiązania redukcji emisji. Jak do tego doszło³? 

Jeszcze na początku 2011 r. Japonia deklarowała, że do 2030 r. zredukuje swoje emisje aż o 50%. Wtedy kraj planował budowę nowych reaktorów jądrowych, które zastąpiłyby zakłady wykorzystujące paliwa kopalne⁴. Sytuacja diametralnie zmieniła się po katastrofie jądrowej w Fukushimie w 2011 r., która nie tylko obaliła mit o bezpiecznych elektrowniach atomowych, w których żaden poważny wypadek nie ma prawa się zdarzyć, ale też trwale podważyła zaufanie społeczeństwa do polityków, urzędników i firm energetycznych⁵. Chaos trwający w pierwszych dniach katastrofy i spóźnione komunikaty ze strony operatora elektrowni – TEPCO, jak i władz⁶ nieuchronnie popchnął opinię publiczną do stawiania kolejnych pytań nie tylko odnośnie do tragedii w regionie Sendai, ale i bezpieczeństwa elektrowni jądrowych w całym kraju⁷. Przestano wierzyć firmie, z premedytacją informującej o radioaktywnych wyciekach z opóźnieniem, która w komunikatach prasowych niejednokrotnie przedstawiała zdjęcia zniszczonego zakładu obrobione w Photoshopie⁸ i która po dwóch latach od katastrofy przyznała, że wiedziała o potencjalnej możliwości zalania elektrowni przez tsunami, ale nie zainwestowała w odpowiednie zabezpieczenia, bo były „zbyt drogie”⁹.

Społeczeństwo i media wzięły pod lupę nie tylko elektrownię Fukushima Daiichi i firmę TEPCO¹⁰, ale i inne zakłady, a także cały system nadzoru nad przemysłem jądrowym. Już wiele lat wcześniej w Japonii funkcjonowało pojęcie „nuklearna wioska” oznaczające personalno-biznesowe powiązania pomiędzy politykami, firmami energetycznymi a organem kontroli jądrowej (NISA)¹¹. Zachodziło tam zjawisko znane jako „obrotowe drzwi”, czyli przepływ ludzi z jednej instytucji do drugiej z konfliktem interesów w tle: osoba pracująca jako polityk znajdowała potem posadę w firmie energetycznej lub też pracownik takiego zakładu mógł potem stać się ekspertem agencji kontroli. Jak się łatwo  domyślić, nie sprzyjało to obiektywizmowi i rzetelności. Po wydarzeniach w Fukushimie media odkryły, że agencja kontroli jądrowej miała charakter fasadowy i zupełnie nie spełniała swojej funkcji¹². Wyszły na jaw także przypadki korupcyjnych powiązań między jej członkami a firmami energetycznymi¹³. W obliczu tych faktów i pod presją opinii publicznej zdecydowano o wyłączeniu wszystkich działających w kraju reaktorów i w 2012 r. powołano do życia nową Agencję Kontroli Jądrowej (NRA), która miała dokładnie sprawdzić ich bezpieczeństwo, a także opracować nowe, restrykcyjne kryteria, które zakłady miały spełnić przed ich ponownym uruchomieniem¹⁴. W efekcie odłączono 54 reaktory, a Japonia musiała zwiększyć import paliw kopalnych. Równocześnie urzędujący w czasie katastrofy premier – Naoto Kan wprowadził taryfy feed-in, wspierające odnawialne źródła energii (OZE), które zaowocowały dynamicznym rozwojem fotowoltaiki. Nowe regulacje miały stopniowo zapełniać lukę, która pojawiła się po unieruchomieniu elektrowni atomowych i jednocześnie zwiększyć udział procentowy OZE w Japonii, która pomimo posiadania dogodnych warunków (duże nasłonecznienie, geotermia, wiatr...), z kilku powodów marginalizowała je na korzyść energetyki konwencjonalnej. OZE, szczególnie w postaci instytucji prosumenta-obywatela, który zarówno konsumuje, jak i produkuje energię, nie były na rękę wielkim przedsiębiorstwom energetycznym, czerpiącym zyski z wielkoskalowych przedsięwzięć i posiadającym kontrolę nad wytwarzaniem energii, jak i jej ceną. To właśnie naciski ze strony firm energetycznych zaważyły o tym, że po rozpisaniu nowych wyborów i po objęciu władzy przez Partię Liberalno-Demokratyczną wysokość taryfy zmniejszyła się i fotowoltaika przestała się tak dynamicznie rozwijać jak poprzednio¹⁵. Obecny gabinet premiera Shinzo Abe dąży także do ponownego uruchomienia elektrowni jądrowych¹⁶. W założeniu w 2030 r. atom ma zapewniać od 20% do 22% energii w porównaniu do obecnych 3%. Osiągnięcie tego wskaźnika może być jednak bardzo trudne, dlatego że spełnienie nowych norm bezpieczeństwa wymagałoby wielkich nakładów finansowych i wieloletnich inwestycji. Ponadto społeczeństwo, jak i władze lokalne, poprzez protesty i pozwy starają się zablokować restarty reaktorów. Nowa agencja kontroli jądrowej odkryła, że 3 elektrownie atomowe i jeden zakład przetwarzania paliwa jądrowego zostały wybudowane na uskokach tektonicznych¹⁷, w tym restartowana po katastrofie w Fukushimie elektrownia w Ōi. Inna elektrownia – Sendai – jest natomiast położona blisko aktywnego wulkanu Sakurajima¹⁸.

Niechęć obecnej administracji, jak i firm energetycznych do rozwoju OZE, przy jednoczesnej konieczności korzystania z paliw kopalnych skłonił Japończyków do badania i inwestycji w tzw. czyste technologie węglowe. Obejmują one zarówno spalanie węgla, które emituje mniejsze emisje dwutlenku węgla, jak i technologie przechwytywania CO₂. W tych technologiach japońscy decydenci upatrują szansę na planowane zmniejszenie emisji w kraju, jak i na ich sprzedaż innym krajom, w tym kurczowo trzymającej się węgla Polsce. Seminaria dotyczące polsko-japońskiej współpracy w tej dziedzinie odbyły się w 2013, 2016, 2017 i 2019 r. W zeszłym roku oba kraje podpisały memorandum o współpracy¹⁹. 

Podczas gdy silny opór społeczny nie pozwala na rozwój energetyki jądrowej w kraju, Japonia sprzedaje również technologię jądrową za granicą – w Azji Wschodniej i na Bliskim Wschodzie²⁰. W tej kwestii również prowadzi rozmowy z Polską. Eksport atomu jest ostro krytykowany przez opozycję, organizacje ekologiczne, jak i społeczeństwo obywatelskie jako „niemoralne” działanie, które może przyczynić się do kolejnej katastrofy jądrowej. Jest natomiast obraną metodą „rekompensaty” dla firm energetycznych za unieruchomione reaktory²¹.

Aktualnie Japonia planuje obniżyć emisje CO₂ o 25% do 2030 r. Zwolennicy restartu elektrowni atomowych twierdzą, że w osiągnięciu tego celu pomogłoby ponowne uruchomienie siłowni. Społeczeństwo obywatelskie stawia jednak opór²², podobnie jak w przypadku inwestycji węglowych. Część została skutecznie zablokowana przez okolicznych mieszkańców potencjalnych inwestycji. Dodatkowym czynnikiem, który może zaważyć o kształcie japońskiego miksu energetycznego w 2030 r. i wielkości emisji jest ekonomiczna opłacalność poszczególnych inwestycji. Według prognoz w 2022-2025 energia z farm wiatrowych na morzu i lądzie, jak i z fotowoltaiki ma być tańsza niż z elektrowni węglowych²³. Część planowanych w Japonii wcześniej elektrowni węglowych nie została wybudowana właśnie dlatego, że zostały uznane za nieopłacalne²⁴.

Część społeczeństwa pozostaje nieufna także w kwestii inwestycji OZE. Obecnie to straumatyzowana przez katastrofę jądrową Fukushima jest pionierem w nowych przedsięwzięciach energetyki tego typu. Prefektura Fukushima postawiła sobie za cel pozyskiwanie 100% energii ze źródeł odnawialnych do 2040 r. Do 2024 r. ma w niej funkcjonować 11 farm solarnych i 10 farm wiatrowych²⁵. Czas pokaże, czy przedsięwzięcia odniosą sukces i w jakim kierunku wyewoluuje system energetyczny w Japonii. Kryzys wywołany pandemią obniżył zapotrzebowanie na energię. Niewykluczone zatem, że część z zapowiadanych 22 elektrowni nigdy nie zostanie wybudowana. Dużą rolę odegra tu również nacisk opinii publicznej, której presja już doprowadziła do tego, że trzy główne japońskie banki – MUFG, Mizuho, SMBC zapowiedziały koniec finansowania węglowych inwestycji, podobnie jak finansujący inwestycje zagraniczne JBIC²⁶.

Ewa Dryjańska

Ewa Dryjańska – dziennikarka, organizatorka wydarzeń kulturalnych i naukowych. Na Uniwersytecie Warszawskim obroniła doktorat na temat stosunków chińsko-japońskich. Przez kilka lat pracowała dla organizacji pozarządowych zajmujących się ekologią i energetyką.