Cenne drzewostany i siedliska podmokłe w katowickich lasach zagrożone

Nadleśnictwo Katowice prowadzi gospodarkę leśną bez oceny jej oddziaływania na siedliska przyrodnicze chronione Dyrektywą Siedliskową. W lasach ochronnych, stanowiących ponad 96% powierzchni nadleśnictwa, w najbliższym 10-leciu rozmiar użytków rębnych został przyjęty na poziomie 219% rozmiaru z poprzedniego okresu gospodarczego (2010-2019). Projektowane użytki główne są wyższe od spodziewanego przyrostu zasobów brutto, co stanowi 122,3% spodziewanego przyrostu tabelarycznego. Dla cennych drzewostanów i siedlisk podmokłych, wymienionych w „Programie ochrony przyrody”, w Planie Urządzenia Lasu (PUL) zaprojektowano wskazówki gospodarcze, w tym i rębnie zupełne. Prowadzenie gospodarki leśnej na chronionych siedliskach przyrodniczych i siedliskach podmokłych jest szkodą w środowisku, której skutkiem będzie naruszenie właściwego stanu ich ochrony lub jego nieosiągnięcie w okresie obowiązywania PUL.

Protest przeciwko cięciom w starych lasach bukowych w Murckach

Inspiracją do bardziej szczegółowej analizy gospodarki leśnej Nadleśnictwa Katowice była informacja o planach działań w dwóch starodrzewach bukowych w wieku 180–195 lat w oddziałach 328i oraz 329j Leśnictwa Murcki o łącznej powierzchni 9,08 ha. W 2021 r. mają tam być wykonane następujące prace leśne: rębnia stopniowa udoskonalona IVd z usunięciem 819 m³ grubizny, uprzątnięcie powierzchni zrębowej na powierzchni 1,42 ha, przygotowanie gleby pod odnowienie poprzez mechaniczne wyoranie bruzd o łącznej długości 10,14 km oraz grodzenie upraw siatką leśną o łącznej długości 950 m. Sprzeciw wobec tych prac wyraziło Stowarzyszenie Na Rzecz Ochrony Lasów i Zwierząt „Duchy Lasu”, kierując 10 lutego br. wniosek do nadleśniczego Nadleśnictwa Katowice o wyłączenie tych cennych starodrzewów z użytkowania oraz adresując do niego petycję „Ratujmy cenny starodrzew w Lasach Murckowskich!”¹, którą do dnia 16 marca podpisało 3495 osób, w tym 1719 katowiczan. Dzięki społecznemu naciskowi Nadleśnictwo Katowice zadeklarowało wstrzymanie rozpoczęcia prac do zakończenia sezonu lęgowego puszczyka uralskiego. 

25 lutego 2021 r. Stowarzyszenie otrzymało negatywną odpowiedź w sprawie złożonego wniosku o wyłączenie omawianych drzewostanów z użytkowania rębnego. Sprawą wyrębów w Lasach Murckowskich zainteresowała się Komisja Klimatu Rady Miasta Katowice, a następnie cała Rada, która w 4 marca br. wystosowała apel do Nadleśnictwa Katowice o wstrzymanie prac oraz wyłączenie z użytkowania rębnego omawianych drzewostanów. 1 marca br. Prezydent Miasta Katowice wystosował zapytanie do nadleśnictwa o wyrażenie opinii na temat utworzenia w kompleksie Lasów Murckowskich zespołu przyrodniczo-krajobrazowego dla ochrony wysokich walorów przyrodniczo-krajobrazowych. Nadleśnictwo pozytywnie zaopiniowało ten wniosek, prosząc jednocześnie o wskazanie dokładnej lokalizacji wymienionej formy ochrony przyrody.

Stowarzyszenie opracowało, zgodnie z wcześniejszymi deklaracjami, wniosek oraz projekt uchwały Rady Miasta Katowice w sprawie ustanowienia użytku ekologicznego „Buczyna w Murckach” wraz z uzasadnieniem i dokumentacją jego walorów przyrodniczych, który przekazano Radzie Miasta w dniu 17 marca br. oraz udostępniono na Facebooku Stowarzyszenia. Obejmuje on wydzielenia 328i, 329j oraz 330g² o łącznej powierzchni 13,31 ha, w których zaplanowano w najbliższym dziesięcioleciu usunięcie 50% zapasu grubizny, czyli 4332 m³ oraz całkowite przekształcenie rzeźby terenu i gleby wskutek mechanicznego przygotowania gleby pod odnowienie. Docelowo, 160–195-letnie starodrzewy bukowe zostałyby wycięte, a puszczyk uralski, który wrócił sensacyjnie po ponad 100 latach nieobecności, utraci bezpowrotnie na ponad 100 lat dogodne dla niego biotopy lęgowe³.

Drzewostan użytku stanowi wyjątkową wyspę starych lasów, których struktura gatunkowa, wiekowa, grubości i wysokości oraz zasobności wyróżnia się zdecydowanie wśród drzewostanów Nadleśnictwa Katowice. Drzewostany te mogłyby być włączone do pobliskiego rezerwatu przyrody „Las Murckowski”. Rosnące w użytku ekologicznym drzewa o wymiarach pomnikowych (46) mają imponujące pierśnice: 95–124 cm, wysokości: 25–43 m i wiek: 150–180 lat. Zagęszczenie drzew o wymiarach pomnikowych w użytku ekologicznym wynosi 3,54 drzew/ha (od 3,09 do 3,83), a więc przekracza zagęszczenie takich drzew w rezerwacie ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego, gdzie wynosi ono 2,15 drzew/ha⁴.

Użytek ekologiczny to jedyna skuteczna forma ochrony ustanawiana uchwałą rady gminy, umożliwiająca realizowanie szczególnego celu ochrony, czyli zachowania ze względów naukowych, przyrodniczych i krajobrazowych pozostałości naturalnego ekosystemu lasów liściastych, jego bioróżnorodności oraz stanowisk i miejsc występowania chronionych gatunków i siedlisk przyrodniczych.

 Apelujemy więc do radnych Miasta Katowice o podjęcie niezwłocznie tej uchwały jeszcze przed zakończeniem sezonu lęgowego puszczyka uralskiego, który trwa do maja.

PUL dla Nadleśnictwa Katowice na lata 2020–2029 i prognoza oddziaływania na środowisko

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w piśmie z 31 grudnia 2020 r. do dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach zwróciło uwagę, że zatwierdzony decyzją Ministra Środowiska⁵ z 1 października 2020 r. PUL dla Nadleśnictwa Katowice na okres gospodarczy od 1 stycznia 2020 r. do 31 grudnia 2029 r. został sporządzony z naruszeniem prawa i powinien być poddany ponownej prognozie oddziaływania na środowisko (dalej „Prognoza”)⁶. W „Prognozie” nie uwzględniono w ogóle oceny wpływu projektowanych czynności gospodarczo-leśnych na siedliska przyrodnicze jako elementu środowiska przyrodniczego, została więc ona sporządzona z naruszeniem:

• art. 51 ust. 2 pkt 2 ppkt a, b, e ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008 Nr 199 poz. 1227 z późn. zm.),
• art. 51 ust. 2 pkt 3 ppkt a wyżej wymienionej ustawy,
• art. 52 ust. 1 wyżej wymienionej ustawy,
• punktu 2 uzgodnienia zakresu i stopnia szczegółowości informacji wymaganych w „Prognozie” dla opracowywanego projektu PUL dla Nadleśnictwa Katowice na lata 2020-2029 zawartym w piśmie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, znak: WPN.410.10.2017.AJ1, z 14 lipca 2017 r.

W związku z tym, prowadzenie przez Nadleśnictwo Katowice gospodarki leśnej na obszarze chronionych siedlisk przyrodniczych⁷ wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej należy rozpatrywać w świetle definicji szkody w środowisku, określonej w art. 6 pkt 11 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2007, nr 75, poz. 493 z późn. zm.). Definicja ta wskazuje, że nie jest szkodą w siedlisku przyrodniczym działanie podmiotu korzystającego ze środowiska zgodnie z zatwierdzonym PUL, dla którego przeprowadzono strategiczną ocenę oddziaływania na środowisko, o której mowa w art. 46 ustawy ocenowej z dnia 3 października 2008 r. (Dz. U. z 2020 r. poz. 283, 284, 322, 471 i 1378). W związku z tym, że zatwierdzony PUL został sporządzony z naruszeniem prawa, podmiot korzystający ze środowiska oraz organy ochrony środowiska powinny podjąć niezwłocznie działania zmierzające do zapobieżenia szkodom w chronionych prawem europejskim siedliskach przyrodniczych.

Program ochrony przyrody i wskazówki gospodarcze dla Nadleśnictwa Katowice

Analiza zapisów „Programu ochrony przyrody” i wskazówek gospodarczych w PUL na lata 2020–2029” (dalej „Program”) wykazała brak spójności pomiędzy tymi dokumentami. Na str. 103-115 „Programu” zamieszczono rozdział o pozaustawowych formach ochrony przyrody. Stwierdzono w nim, że w nadleśnictwie występują obiekty i twory przyrody zasługujące na uwagę, których ochrona nie jest regulowana przepisami prawa, nie podlegają ochronie prawnej, dlatego zostały objęte ochroną wynikającą z decyzji nadleśniczego. Są to przede wszystkim lasy podmokłe i na siedliskach wilgotnych, drzewostany rodzimego pochodzenia, powstałe z odnowienia naturalnego, drzewostany nasienne, uprawy pochodne, bagna, torfowiska, ciekawe fragmenty przyrody nieożywionej, miejsca o charakterze historycznym, kępy, grupy i pojedyncze drzewa zasługujące na ochronę, a nieobjęte ochroną pomnikową, tereny źródliskowe i inne zasługujące na ochronę. Łącznie, drzewostany nieobjęte użytkowaniem głównym zajmują 822 ha, co stanowi 6,8% powierzchni drzewostanów objętych użytkowaniem głównym i 6,1% powierzchni leśnej nadleśnictwa.

Jednakże porównanie listy drzewostanów cennych przyrodniczo (str. 109-110 „Programu”) z ustalonymi wskazówkami gospodarczymi wykazało, że w przypadku 16 drzewostanów zaplanowano jednak cięcia rębne i przedrębne, a brak wskazówek zapisano tylko dla 2 drzewostanów. Do kontrowersyjnych wskazówek można zaliczyć:

• rębnię zupełną pasową w oddz. 340a, położonym przy ul. Bielskiej w Murckach,
• rębnię stopniową gniazdową z usunięciem 50% zapasu grubizny w oddziałach: 321m, położonym w bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu przyrody „Las Murckowski” i parku miejskiego w Murckach, 209f oraz 363b, położonym przy Drodze Lędzińskiej i szlaku turystycznym,
• rębnię stopniową gniazdową z usunięciem 30% zapasu grubizny w oddziałach: 302j, 323f, 335b (położonym w bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu przyrody „Las Murckowski”), 339d, 341d,g,h,
• rębnię stopniową gniazdową z usunięciem 20% zapasu grubizny w łęgu olszowo-jesionowym w zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Źródliska Kłodnicy”,
• trzebież późną w oddz. 426b, położonym przy ul. Katowickiej i osiedlu mieszkaniowym w Tychach-Czułowie.

Ponadto analiza obu wymienionych dokumentów w przypadku cennych bagien, moczarów, torfowisk zasługujących na wyłączenie z użytkowania, wymienionych w tabeli 35 „Programu” (s. 108-109) jako bagna nie tworzące wydzieleń, wykazała, że z 266 cennych wydzieleń z bagnami, bez wskazówek gospodarczych mamy zaledwie 46 wydzieleń (17,3%), rębnie wyznaczono w 53 wydzieleniach (19,9%), a w pozostałych 167 wydzieleniach (62,8%) zaplanowano przeprowadzenie cięć pielęgnacyjnych. Te zaplanowane czynności stoją w sprzeczności z zapisami w „Programie” o kluczowym znaczeniu ekosystemów wodno-błotnych dla zachowania zasobów wodnych, a także powinności ich ochrony z powodów: siedliskowych, przeciwdziałania zmianom klimatycznym, zdolności retencyjnych wody, ochrony lokalnego klimatu, przeciwdziałania zjawisku suszy i zagrożeniu pożarowemu lasów.

Lasy ochronne i gospodarcze w Nadleśnictwie Katowice

Lasy ochronne w Nadleśnictwie Katowice zostały wyznaczone na podstawie Zarządzenia Nr 146 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 3 października 1994 r. Zgodnie z tym zarządzeniem, uznano za ochronne lasy uszkodzone na skutek działalności przemysłu (art. 15 pkt 4 ustawy o lasach) o powierzchni łącznej około 13537 ha. Charakteru ochronnego nie posiadały 53 oddziały. Te oddziały nie posiadają więc także obecnie charakteru ochronnego, potwierdzonego aktem prawnym wymaganym w Ustawie o lasach. 

W opisaniu ogólnym PUL (elaboracie) na str. 253 podano informację, że w nadleśnictwie do lasów ochronnych zaliczono lasy trwale uszkodzone przez przemysł (art. 15 pkt 4 ustawy o lasach) oraz położone w granicach administracyjnych miast i w odległości do 10 km od granic miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców (art. 15 pkt 7 ppkt a ustawy o lasach) o łącznej powierzchni 12922,73 ha i wszystkie, z wyjątkiem dwóch oddziałów (157, 408). A na s. 115 elaboratu zamieszczono informację, że łączna powierzchnia drzewostanów położonych w strefach II i III uszkodzeń lasu od emisji przemysłowych wynosi 13459,51 ha, a w strefach tych znajdują się wszystkie oddziały nadleśnictwa. Z zestawienia informacji o lasach ochronnych i lasach uszkodzonych przez przemysł wynika, że różnica pomiędzy powierzchnią lasów uszkodzonych przez przemysł, a powierzchnią lasów uznanych za ochronne wynosi 536,78 ha. Po odjęciu od tej powierzchni lasów rezerwatowych, pozostaje 412,43 ha lasów, które zostały zaliczone do lasów gospodarczych (sic!). Dlaczego lasy spełniające ustawowe kryteria wynikające z art. 15 pkt 7 ppkt a Ustawy o lasach nie zostały uznane dotąd za lasy ochronne? To pytanie kierujemy do Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach, Ministra Klimatu i Środowiska oraz samorządów gmin: Bieruń, Chełm Śląski, Chorzów, Gierałtowice, Imielin, Katowice, Lędziny, Mikołów, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Tychy, Zabrze, na terenie których gospodaruje Nadleśnictwo Katowice.

Plan pozyskania drewna w lasach Aglomeracji Katowickiej

Zatwierdzony 1 października 2020 r. przez Ministra Środowiska PUL dla Nadleśnictwa Katowice na okres gospodarczy od 1 stycznia 2020 r. do 31 grudnia 2029 r. określa wielkość użytkowania rębnego w wysokości 505379 m³ grubizny netto, co stanowi 219% więcej od rozmiaru w ubiegłym okresie gospodarczym (tab. 73, s. 260 elaboratu)! W sumie, etat użytkowania głównego wynosi 743459 m³ grubizny netto. Projektowane użytki główne są wyższe od spodziewanego przyrostu zasobów brutto, stanowiąc 122,3% spodziewanego przyrostu tabelarycznego (tab. 79, s. 265 elaboratu). Efektem wymiernym tak drastycznego zwiększenia cięć rębnych jest (zob. tab. XIII na s. 178 elaboratu):

• prognozowane zmniejszenie się zasobności z 250 m³/ha w 2020 r. do 238 m³/ha w 2030 r. (po raz pierwszy od 1976 r.),
• prognozowane zmniejszenie się średniego wieku drzewostanów z 67 lat w 2020 r. do 64 lat w 2030 r. (po raz pierwszy od 1976 r.),
• prognozowane zmniejszenie się bieżącego rocznego przyrostu drzewostanów na 1 ha z 9,09 m³ w 2020 r. do 5,68 m³ w 2030 r. (po raz pierwszy od 1976 r.).

Tak intensywne pozyskanie drewna (będące m.in. skutkiem obniżenia wieku rębności od 20 do 10 lat w zależności od gatunku) w lasach ochronnych Aglomeracji Katowickiej jest niekorzystne dla środowiska przyrodniczego i społeczeństwa, a także jest niewłaściwe z punktu widzenia zapobiegania zmianom klimatu. Na tak drastyczne zwiększenie pozyskania drewna w lasach ochronnych wyraziły zgodę władze samorządowe 14 gmin, na terenie których lasy te są położone.

Audyt standardów FSC w RDLP w Katowicach

Od 9 do 11 marca 2021 r. był prowadzony audyt RDLP w Katowicach przestrzegania standardów Forest Stewardship Council dobrej gospodarki leśnej. Audytorowi z firmy NEPcon przedłożono dokumentację naruszenia następujących zasad: Zasady 1. Zgodności z prawem, Zasady 6. Wartości przyrodnicze i wpływ na środowisko, punkty: 6.4, 6.5 i 6.7 oraz Zasady 7. Planowanie gospodarowania, punkt 7.1. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że w PUL zostały wskazane czynności gospodarcze na obszarze wyłączonym z granic rezerwatu przyrody „Ochojec”, mimo trwającej kontroli ministerialnej zgodności Zarządzenia RDOŚ w Katowicach z 21 czerwca 2019 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Ochojec” z przepisami powszechnie obowiązującymi. Do czasu zakończenia tej kontroli, na obszarze wyłączonym z rezerwatu nadal obowiązują zakazy określone w art. 15 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody.

Wszystkie wymienione w artykule naruszenia prawa, standardów FSC dobrej gospodarki leśnej, niekonsekwencje i sprzeczności w dokumentacji gospodarczo-urządzeniowej przekazano do nadzorujących i kontrolujących oraz opiniujących i oceniających gospodarkę leśną Nadleśnictwa Katowice: Ministra Klimatu i Środowiska, dyrektorów Generalnej i Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, dyrektora RDOŚ w Katowicach oraz do audytora z firmy NEPcon.

Mieszkańcy Aglomeracji Katowickiej powinni zrobić wszystko, aby zrównoważona gospodarka leśna, wymagania dobrej praktyki w zakresie gospodarki leśnej, zasady i kryteria FSC w zakresie gospodarki leśnej, prawa środowiskowe nie były pustymi słowami, które padną na zaorany zrąb po 195-letnich bukach! Wnosimy o przekształcenie Nadleśnictwa Katowice w leśny kompleks promocyjny, w którym głosy nauki, społeczeństwa i praktyki leśnej będą zrównoważone, a wskaźnikiem dobrej gospodarki leśnej będzie m.in. stabilna populacja puszczyka uralskiego. Czas najwyższy na społeczną dyskusję i współdecydowanie o Naszym Lesie!

Jerzy B. Parusel, Michał Adamczyk

Jerzy B. Parusel – absolwent Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Krakowie i studiów doktoranckich na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Badacz flory, fauny, zbiorowisk roślinnych, siedlisk przyrodniczych, ekologii lasu i roślin. Autor ponad 270 publikacji naukowych i 300 publikacji popularnonaukowych. Organizator i wieloletni dyrektor Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w Katowicach.
Michał Adamczyk – z wykształcenia biotechnolog roślin, absolwent Uniwersytetu Śląskiego. Autor kilku prac naukowych dotyczących badań hodowli i wykorzystania biomasy mikroalg. Prezes Stowarzyszenia Na Rzecz Ochrony Lasów i Zwierząt „Duchy Lasu” w Mysłowicach.