Gdzie natura jest miejscem wychowania

Warto podkreślić, że podobnie jak skauting, pedagogika korczakowska czy metoda Marii Montessori, leśne przedszkola są znaną, alternatywną formą pracy z dziećmi. Przedszkole jest drugą po domu przestrzenią doświadczalną dziecka, to tam dziecko bierze udział w procesach grupowych, w tym socjalizacji. Samo musi przeżyć, poznać i wypracować sobie system wartości, norm i wzorców zachowań, wynieść własną naukę z bycia częścią grupy i społeczności. Dziecko niektóre z nich przyjmie za własne, z czasem z niektórych wyrośnie, niektóre zaś porzuci. Warto podkreślić, że mamy do czynienia z jednym z etapów dojrzewania, ale etapem fundamentalnym, który w dużej mierze kształtuje późniejsze funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie, wpływa na cechy charakteru i na obierane życiowe strategie.

Przedszkole poza murami?

W czasach, gdy wielu rodziców troszczy się o edukację mierzoną szkolnym sukcesem, są rodziny dla których szczęście dziecka nie zawsze musi być zależne od nakładu finansowego, akceptacji kryteriów medialnych rankingów szkół czy przedszkoli do jakich uczęszcza ich dziecko. Poziom szczęśliwego dzieciństwa nie określa się możliwością korzystania z kolejnej lekcji języka chińskiego czy nauki gry na skrzypcach, ale coraz częściej z umożliwienia dziecku „bycia dzieckiem”. 

Edukacja w przyrodzie jest wartą poznania alternatywną koncepcją i nietypowym podejściem nie tylko edukacyjnym, ale i wychowawczym, gdyż docenia zalety, jakie przyroda przynosi w życiu człowieka i małego dziecka.

Takie przedszkola oparte są na założeniu, że dzieci znajdują najlepsze warunki do rozwoju w przyrodzie. Mają wystarczająco dużo miejsca do poruszania się, aktywowania wszystkich zmysłów. Dzieci cały dzień przebywają poza budynkiem. Z ogrzewanych i zadaszonych schronisk (np. wagon budowlany, altana) korzystają wtedy, gdy wymuszają to trudne warunki atmosferyczne (np. mróz, burza).

Zabawa niczym i wszystkim

Każde z „leśnych” dzieci w wieku od trzech do sześciu lat przychodzi rano do przedszkola z właściwie wyposażonym ekwipunkiem, takim aby dzień spędzony pod niebem był przyjemnym i bezpiecznym doświadczeniem. W plecakach znajdują się np. poduszka termiczna, butelka z piciem, śniadanie, czasem ciepłe rękawice czy dodatkowe skarpety.

Rytm pracy przedszkola regulowany jest przez różne rytuały i powtarzalne czynności. Dla dzieci szczególnie istotne są: cykliczność pór roku, pór dnia czy tygodnia. Rytm dnia nadaje orientację i poczucie bezpieczeństwa. Dla leśnych grup ta powtarzalność jest konkretna: od porannego wspólnego rozpoczęcia dnia w kręgu, poprzez „czas słuchania”, wspólne śniadanie, zabawę i „krąg” kończący dzień. Pomiędzy tymi zdarzeniami dziećmi same decydują co i z kim chcą robić. Wolna zabawa ma najwyższy priorytet.

Wolność i dużo czasu poświęconego zabawie, w tym jej wybór wynika z prostej obserwacji – wszystkie dzieci lubią się bawić. Przez zabawę wchodzą w interakcje z rówieśnikami, światem zewnętrznym, wartościami i dorosłymi ludźmi. Obserwując dzieci szybko przekonamy się, że realizacji zabaw (np. w rycerzy, w sklep spożywczy czy w wizytę u lekarza) niewiele potrzeba, gdyż natura oferuje wystarczającą ilość materiałów.

W „leśnym” sklepie można kupić domowe, błotne bułki i placki z piaskiem oraz zapłacić za nie pieniędzmi zrobionymi z płatków kwiatów. Mali rycerze ćwiczą oswajanie koni i rzeźbienie nowych mieczy, inni gotują magiczną zupę z piasku, kwiatów i kawałków drewna. Wszystko to jest ćwiczeniem kreatywności.

Przyroda w takiej pedagogice jest nie tylko tłem działań, ale istotnym „współ-wychowawcą”, obok rodziców i wykształconych pedagogów.

Natura jest ważna ponieważ:

• uaktywnia postrzeganie emocji własnych i innych ludzi,
• kształtuje kreatywność i wyobraźnię,
• kształtuje umiejętności motoryczne,
• wspomaga poczucie pewności siebie,
• pobudza interakcje społeczne,
• rozwija świadomość w postępowaniu ze środowiskiem naturalnym.

Dzieci zdobywają w „naturalny” sposób kolejne doświadczenia, ważne dla ich rozwoju. Czego mogą się tam uczyć? Między innymi:

• cierpliwości (nie wszystko jest zawsze i natychmiast dostępne) i budowania tolerancji dla frustracji
• przynależności do grupy rówieśników,
• radzenia sobie z tym, co niekontrolowane i na co nie ma się wpływu (natura jest nieprzewidywalna),
• radzenia sobie z trudnościami (niektóre kamienie są „jeszcze” za ciężkie, niektóre gałęzie „jeszcze” za wysokie),
• samowystarczalności (doświadczenie w rozwiązywaniu problemów lub samodzielnych zadań poprzez własne działania).

Dzieci w leśnych przedszkolach zachęcane są do sprawdzania swoich możliwości, słabych i mocnych stron, przez co stają się bardziej świadome. „W działaniu” poznają sposoby radzenia sobie z konfliktami. Doświadczają siebie w różnych rolach. Uczą się wygrywać lub przegrywać, doświadczają , że zaangażowanie może mieć znaczenie. Uczą się słuchać innych i pozwalać innym mówić – umożliwia się im branie odpowiedzialności za swoje decyzje oraz za środowisko.

W leśnej pedagogice dzieciństwo nie jest postrzegane jako coś do przezwyciężenia, ale jako faza życia istotna sama w sobie. Dzieci mają prawo do własnej przestrzeni, czasu, form wyrazu i potrzeb. Postrzegane są jako kompetentne i autonomiczne osoby. Życie w lesie stwarza wiele wyzwań, dlatego ważna jest współpraca i zaufanie między dziećmi i dorosłymi.

Leśne przedszkole jest miejscem doświadczenia i nauki w działaniu oraz miejscem doświadczania demokracji. Tutaj dzieci mają głos i muszą brać za swój głos odpowiedzialność. Nadrzędną zasadą w leśnej pedagogice, która powinna służyć jako podstawa wszystkich działań edukacyjnych, jest akceptacja każdego dziecka jako jedynej w swoim rodzaju osobowości. Każde dziecko ma swoją własną biografię, dokonuje subiektywnych doświadczeń w swoich warunkach życia, dlatego rozwija się indywidualnie. Szacunek dla dziecka wymaga zdolności wychowawcy do poszanowania i wspierania tej indywidualności, unikania porównań. Nauczyciel wkłada sporo czasu w pracę, aby utrzymać intensywne kontakty z dziećmi i je obserwować. 

Leśna pedagogika opiera się na następujących założeniach: każde dziecko jest wszechstronnie utalentowane i zdolne; wszystkie dzieci mają jakąś zdolność, umiejętność, są ciekawe i zainteresowane tym, aby się ciągle uczyć i radzą sobie z trudnościami jakie napotykają w swoim otoczeniu.

Przyroda oferuje szeroki wachlarz możliwości do nauki. W niej zawsze jest coś do odkrycia. Bawiąc się naturalnymi materiałami, maluchy mają wolną rękę, najważniejsza jest ich kreatywność i wyobraźnia.

Ludzie, którzy przebywają na zewnątrz w każdą pogodę, wzmacniają system odpornościowy i są bardziej odporni na choroby zakaźne. W leśnych przedszkolach zdarza się mniej wypadków, co wynika również z tego, że dzieci uczą się bezpieczniej poruszać w trudniejszym środowisku.

Świadomość ekologiczna nie musi być sztucznie wywoływana, ale ponieważ dzieci na łonie natury są każdego dnia doświadczają jej bezpośrednio, i jakby przy okazji, uczą się odpowiedzialnie obchodzić z wszelkiego rodzaju żywymi istotami.

Ponieważ dzieci nie bawią się określonymi, gotowymi zabawkami, podczas zabawy muszą wymieniać się informacjami na temat wykorzystania i znaczenia przedmiotów w lesie. Ma to pozytywny wpływ na rozwój mowy.

Leśne przedszkola są tak urządzone, że dzieci mają dużo miejsca do zabawy, włóczenia się i odkrywania otaczającego świata. Ponieważ życie codzienne toczy się na świeżym powietrzu, leśne przedszkola często nazywane są „przedszkolami bez dachu i ścian”.

Pół dnia w lesie

Główna różnica między leśnymi przedszkolami a zwykłymi polega na tym, że „leśne” maluchy spędzają większość czasu na łonie natury i bawią się tym, co znajdą w przyrodzie. Jedynie przy szczególnie złej pogodzie za schronienie służą im pomieszczenia, wozy budowlane, wiaty czy chaty, oczywiście spełniające wymagania odpowiednich instytucji.

U takich dzieci inaczej rozwijają się umiejętności motoryczne i ruchowe. Dzieci mają możliwość doświadczania granic własnej fizyczności, doświadczają ciszy i są wyczulone na wypowiadane słowa. Uczą się wszystkimi zmysłami.

Cele nauczania są również związane z lasem jako miejscem pobytu i zabawy. Doświadczenie roślin i zwierząt w ich siedliskach oraz sezonowe rytmy i zjawiska naturalne, uwrażliwienie na powiązania ekologiczne, a także uznanie lasu jako wspólnoty życia są ważnymi celami nauki i doświadczenia leśnych przedszkoli.

Wyposażenie w przedszkolu leśnym

Ponieważ dzieci są na zewnątrz, ich ubrania są ważną częścią wyposażenia. Gdy jest zimno potrzeba kilku warstw odzieży i zapasowych rękawic. Przy trudnej pogodzie wykorzystywane są gumowe buty, „błotne” spodnie i przeciwdeszczowy kapelusz. Motto leśnego przedszkola brzmi: „Nie ma złej pogody, jest tylko złe ubranie”.

Na wędrówki po lesie zabiera się specjalny wózek, który zawiera nie tylko zabawki i narzędzia, ale także telefon komórkowy („telefon leśny”), sprzęt pierwszej pomocy, wodę do mycia, ciepłą herbatę i zamienne ubranie.

Przyroda przyczynia się do wspierania rozwoju dziecka i czyni je silnymi i odważnymi na całe życie. Pobyt w lesie wzmacnia i promuje kompetencje społeczne, pomaga być niezależnymi i pewnymi siebie. W terenie ćwiczy się umiejętności, które w niektórych środowiskach społecznych i dla niektórych rodziców mają ogromne znaczenie, takie jak rozwaga, szacunek, przeżywanie własnej roli, poczucie przynależności, bycie dla innych, cierpliwość, słuchanie, uczenie się od siebie nawzajem, nawiązywanie kontaktów, zachowywanie się odpowiedzialnie i skutecznie w sytuacjach wymagających kreatywności, czy współpracy.

Edukacja w leśnym przedszkolu obejmuje wszystkie obszary rozwoju niezbędne dla całościowego, zdrowego rozwoju dzieci. Dziecko otrzymuje przestrzeń i czas na rozwój swojej osobowości, a doświadczenie ciszy świadomie daje wewnętrzny spokój i równowagę.

Ponadto, las jako przestrzeń doświadczeń zakłada rozwój psychomotoryczny poprzez stałą stymulację wszystkich zmysłów: smakowania, dotykania, odczuwania, węchu, ruchu i koordynacji.

Pobyt na łonie natury sprzyja zachowaniu równowagi emocjonalnej i psychicznej dzieci. Przyroda jest doświadczana bezpośrednio i rozumiana w spójny sposób. Dzieci, które rozwijają etyczny związek z naturą w młodym wieku, prawdopodobnie uznają swoje środowisko za godne miłości i ochrony w późniejszym życiu: „Chronię to, co kocham”.

Las oznacza ruch

Dzieci mają ogromną potrzebę ruchu. Zdrowe dzieci w wieku przedszkolnym są w ciągłym ruchu. Muszą mierzyć świat (biegać, skakać, wspinać się) i muszą wpływać na świat – budować i niszczyć, aby go zrozumieć. Bo poznawanie świata przez dziecko odbywa się poprzez dotykanie, odczuwanie, widzenie, wąchanie. Bez możliwości poruszania się, tej możliwości „bycia w ruchu” doświadczenie całego spektrum świata jest niewykonalne, dzieci zostaną w jakiś sposób upośledzone. Często pojawia się określenie tego stanu jako syndrom „deficytu” ruchu.

Leśne przedszkole rozwija umiejętności motoryczne przez wspinaczkę, bieganie, skakanie, ale też daje możliwość obserwowania i relaksu. Dzieci w lesie mają czas i warunki do realizacji wypoczynku, ponieważ zajęcia nie są przymusowe i nie są realizowane w pośpiechu. Przedszkolaki mogą więc swobodnie biegać, stać w wybranym miejscu, położyć się na ziemi, obserwować małe zwierzęta lub po prostu w spokoju usiąść pod drzewem.

Dla dzieci ruch jest formą wyrażania ich świata, zabawowego i radosnego eksperymentu z własnym ciałem. Paradoksalnie współcześnie jest on coraz bardziej ograniczany przez dorosłych i cywilizację: samochody, windy, ruchome schody. A przedszkolaki chcą czuć swoją siłę fizyczną i sprawczość, chcą się ruszać. Ich ciekawość pozwala im na wypróbowanie różnych form ruchu, a tym samym poszerzenie spektrum możliwości ruchowych. Ruch w lesie i na łonie natury oferuje nieograniczone pole do ćwiczeń ze względu na nierówności terenu i przeszkody naturalne.

W społeczeństwie niewiele uwagi poświęca się potrzebie dzieci kontaktu z naturą. Większość rodziców i wychowawców zwraca większą uwagę na rozwój intelektualny dzieci niż na promocję umiejętności motorycznych, choć badania naukowe wykazują, że „dzieci, które uczestniczyły w programach promocji ruchu, osiągały również lepsze wyniki w testach inteligencji”. Jak pokazują współczesne badania Andrzeja Majewskiego nad mózgiem ruch łączy się z rozwojem języka i logicznym myśleniem (zobacz: Andrzej Majewski, „Fördern und Heilen durch Bewegung. Integrative Pädagogisch-therapeutische Entwicklungsförderung. Dialogisch, individualisiert und interdisziplinär”, Münster 2003, tytuł w tłumaczeniu: „Wspieranie i uzdrawianie poprzez ruch. Integracyjne pedagogiczno-terapeutyczne wspomaganie rozwoju. Dialogiczne, zindywidualizowane i interdyscyplinarne”).

Alternatywa

Jedną z głównych cech dzieciństwa we współczesnym świecie jest „desensualizacja” rzeczywistości życia. Dzieci dorastają w zdystansowanym i „wyspiarskim” świecie, który charakteryzuje się rywalizacją o sukces i pozostawia niewiele miejsca na zmysłowe doznania. Zmiany społeczno-gospodarcze poważnie ograniczyły możliwości doświadczania natury przez dzieci. Coraz bardziej utrudnia się im dostęp do środowiska – są gęsto zaludnione tereny mieszkalne, ograniczenie doświadczeń dzieci do poruszania się i swobodnego ruchu wyłącznie do placów zabaw zaplanowanych przez dorosłych. Dominuje doświadczenie z drugiej ręki. Te zmiany w znaczny sposób ograniczyły możliwości pierwotnych doświadczeń dzieci w przyrodzie.

Rafał Ryszka

Rafał Ryszka – pedagog, współzałożyciel i członek zarządu Wrocławskiego Stowarzyszenia Wychowawców wychowawcy.wroclaw.pl oraz członek Towarzystwa Szkół Waldorfowskich (Waldorfschulgemeinschaft e.V.) w Lipsku. Koordynator polsko-niemieckich wymian młodzieży i wychowawców oraz pedagogicznych wizyt studyjnych w Niemczech schlesienmalanders.eu. Polski współpracownik kwartalnika pedagogiki przeżyć „e & l” („Internationale Zeitschrift für handlungsorientiertes Lernen”), instruktor harcerski (harcmistrz ZHP pgK), członek Polskiego Instytutu Przedszkoli Leśnych, trener pedagogiki przeżyć, zawodowo nauczyciel w szkole specjalnej.

---

Leśne przedszkola w Polsce

Gdzie i na jakich zasadach działają leśne przedszkola można zobaczyć np. poprzez Polski Instytut Przedszkoli Leśnych: lesneprzedszkola.pl. Znaleźć tam można aktualną mapę takich miejsc w Polsce, metodyczne oraz praktycznych informacje.