Uchodźcy klimatyczni w świecie zwierząt

Wokół tajemnicy życia na Ziemi

Przez wymieranie (określane również jako kryzys biotyczny) rozumiemy powszechny i szybki spadek bioróżnorodności na Ziemi. Występuje gdy tempo wymierania wzrasta w stosunku do tempa specjacji. W ostatnich 540 milionach lat nasza planeta doświadczyła ogółem około dwudziestu wymierań, w tym kilka zaliczanych do „wielkiej piątki”. Różnice te wynikają z niezgodności co do tego, co stanowi „poważne” wydarzenie wymierania, oraz z danych wybranych do pomiaru różnorodności w przeszłości. Wcześniejsze masowe wymierania były efektem zadziałania globalnych czynników środowiskowych, np. regresji morskich, wzmożonego wulkanizmu, katastrof kosmicznych. Dochodziło też do zasadniczych zmian klimatycznych.

Naukowcy nie mają wątpliwości, że wymieranie holoceńskie, inaczej określane jako szóste masowe wymieranie, już się rozpoczęło. Bywa też nazywane wymieraniem antropoceńskim, bo nasz gatunek jest jego przyczyną. Oczekuje się, że zmiany klimatyczne będą głównym motorem wymierania w XXI wieku. W przeszłości gatunki zwierząt i roślin adaptowały się do nich głównie przez przesuwanie zakresu występowania w wyższe albo niższe szerokości geograficzne lub przemieszczając się w górę czy w dół stoków, w zależności od tego, czy się ocieplało, czy ochładzało (Parmesan 2006). Procesy ewolucyjne sprzyjały dostosowaniu do zmieniającego się środowiska. Zwierzęta czy rośliny, które najlepiej znosiły odmienne warunki przeżywały, w rezultacie kolejne pokolenia były lepiej dostosowane do zmieniającego się świata. Obecne zmiany klimatyczne mają jednak odmienny charakter i wiele gatunków nie będzie się w stanie do nich dostosować. Jednym z najbardziej znanych wymierań było to sprzed 66 milionów lat, podczas którego wyginęło około 3/4 gatunków roślin i zwierząt żyjących na Ziemi, w tym nieptasie dinozaury. Prof. Mark Williams (geolog z Leicester University) w następujący sposób porównał tamto wymieranie z dzisiejszym: „Zagłada dinozaurów to drobiazg w porównaniu ze zmianami, które dzisiaj fundujemy biosferze Ziemi” (Williams et al. 2015).

Dla rozmieszczenia zwierząt lądowych w Europie obserwuje się wyraźny trend ich przemieszczania w kierunku wyższych szerokości geograficznych i wyższych wysokości. W Wielkiej Brytanii dla pająków, chrząszczy naziemnych, motyli czy koników polnych obserwowano przemieszczanie się w tempie 11 metrów w górę i 17 kilometrów na wyższe szerokości geograficzne na dekadę, ale ze znaczną zmiennością w obrębie różnych grup taksonomicznych (Chen et al. 2011). Wykazano, że zmiany w rozmieszczeniu poszczególnych gatunków chrząszczy, ptaków, grzybów, mięczaków, pająków, roślin naczyniowych występujących w lasach iglastych Bawarii następowały wzdłuż pięter wysokości (Bässler et al. 2008). Badanie przeprowadzone w Holandii w okresie od 1932 do 2004 r. wykazało, że połowa badanych gatunków ptaków zimowała znacznie bliżej miejsca lęgowego niż w przeszłości, najprawdopodobniej z powodu cieplejszych zim (Visser et al. 2009). Przykładami gatunków występujących w Polsce, którym w ostatnich dwóch dekadach klimat sprzyja, są: dudek, krętogłów, potrzeszcz, dzięcioł zielony, kląskawka czy trzciniak. Niestety dla takich gatunków jak: sikora czarnogłówka, świergotek łąkowy czy gil zasięg występowania wyraźnie się ogranicza (Ślązak 2015).

Globalne ocieplenie wywołane przez działalność człowieka jest wszechobecne i jego tempo jest bardzo szybkie, a naukowcy przewidują, że jeszcze przyspieszy. W obecnym stuleciu przewidywane jest dalsze przemieszczanie się w kierunku północnym i pod górę wielu gatunków roślin i zwierząt. Najbardziej narażone będą gatunki endemiczne o specyficznych wymaganiach wobec ekotopu lub niewielkim zasięgu występowania, w szczególności jeśli staną w obliczu barier migracyjnych (Dirnböck et al. 2011).

Prof. Piotr Skubała

Literatura:
- Bässler C., Förster B., Moning C., Müller J. 2008. The BIOKLIM Project: Biodiversity Research between Climate Change and Wilding in a temperate montane forest – The conceptual framework. „Waldökologie, Landschaftsforschung und Naturschutz” 7: 21–33.
- Chen I-C., Hill J., Ohlemüller R., Roy D. B., Chris T. 2011. Rapid Range Shifts of Species Associated with High Levels of Climate Warming. „Science” 333: 1024–1026.
- Dirnböck T., Essl F., Rabitsch W. 2011. Disproportional Risk for Habitat Loss of High-Altitude Endemic Species under Climate Change. „Global Change Biology” 17(2): 990–996.
- Jouzel J., Masson-Delmotte V., Cattani O., Dreyfus G., Falourd S., et al. 2007. Orbital and Millennial Antarctic Climate Variability over the Past 800,000 Years. „Science” 317 (5839): 793–796.
- Parmesan C. 2006. Ecological and Evolutionary Responses to Recent Climate Change. „Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics” 37: 637–669.
- Ślązak A. 2015. Jaka migracja, taka reakcja- znamy lepiej wpływ zmian klimatu na ptaki Europy. PAP – Nauka w Polsce.
- Visser M. E., Perdeck A. C., van Balen J. H., Both C. 2009. Climate Change Leads to Decreasing Bird Migration Distances. „Global Change Biology” 15(8): 1859–1865.
- Williams M., Zalasiewicz J., Haff PK, Schwägerl Ch., Barnosky A., Ellis E.C. 2015. The Anthropocene biosphere. „The Anthropocene Review” 1–24.