O pająkach w środowisku i w edukacji

Babie lato, czyli popularne zjawisko przyrodniczo-fenologiczne to jedna z sytuacji, kiedy zwracamy uwagę na pająki. Są liczne i wszędobylskie. W przeciwieństwie do innych drapieżników, np. sów czy nietoperzy – wśród pająków znajdziemy takie, które aktywne są w ciągu dnia, jak i te preferujące noc. Są maksymalnie efektywnymi drapieżnikami będącymi na swoich ośmiu nogach 24 godziny na dobę.

Nie do przecenienia jest też fakt, że pajęcze sieci odławiają mechanicznie nadmiar owadów. Zdarzają się sytuacje, że liczba zaplątanych ofiar przewyższa możliwości konsumpcyjne pająka. Warto dodać, że czasookres aktywności pająków wybiega poza sezon wegetacyjny i obejmuje w pewnym zakresie nawet miesiące zimowe. Zaskakuje ich odporność na ujemne temperatury, a także wytrwałość pomiędzy kolejnymi udanymi polowaniami lub w okresach niedoboru pokarmu.

Pająki trudno generalizować. Część przywiązana jest do swoich terytoriów zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie sieci, inne przemieszczają się swobodnie. Pająki występują w zróżnicowanych relacjach z innymi organizmami począwszy od owadów żywiących się resztkami pozostającymi w sieciach, po dżdżownice, ptaki, nietoperze czy innych przedstawicieli swojego rzędu, wliczając w to zachowania kanibalistyczne. Wśród ponad 800 krajowych gatunków znajdziemy pająki o bardzo zróżnicowanych typach charakterów, a niektóre ich zachowania trudne są do zaobserwowania dla laika. Tu z pomocą przychodzi niekwestionowany znawca pająków i autor książek profesor Marek Żabka.

Lęk przed pająkami wśród ludzi jest powszechny i naturalny, mimo to ciekawość przyrody jest silniejsza niż wszelkie obawy. Owa ciekawość sprawia, że w pewien sposób możemy zbliżyć się do pająków, a z niektórymi nawet zaprzyjaźnić (pomijając skakuny, które z zasady, budzą pozytywne odczucia).

„Szczęśliwy dom, w którym pająki są” znane w Polsce porzekadło, jest również tytułem kampanii edukacyjnej realizowanej przez Słowiński Park Narodowy na przełomie 2021 i 2022 r. Wzięło w niej udział 442 uczestników. Słowiński Park Narodowy tym programem zaznaczył swoją obecność na mapie edukacyjnej nie tylko Pomorza, ale i Polski. Inspiracją dla tej inicjatywy edukacyjnej był udział w VII Krajowej Konferencji Arachnologicznej w Słupsku. Stworzone scenariusze zajęć mają za zadanie zwrócić uwagę na pająki i ich fundamentalną rolę w środowisku. Dodatkowo poprzez zajęcia interaktywne wzbudzić sympatię dla tej grupy zwierząt. Proponowany do realizacji temat o pająkach był jednym z około dziesięciu do wyboru i okazał się strzałem w dziesiątkę. Niespodziewanie duża frekwencja może dowodzić luki edukacyjnej w ofercie ośrodków prowadzących zajęcia przyrodnicze/ ekologiczne lub otwartości i żywego zainteresowania dzieci nietypową tematyką. Uczestnikami zajęć były dzieci w wieku przedszkolnym (5-6 lat), uczniowie szkół podstawowych klas I-V oraz dzieci korzystające z programu świetlic i biblioteki „Ferie z przyrodą”. Ważnym elementem zajęć było prowadzenie ich „bez prądu”, tzn. zamiast klasycznej prezentacji multimedialnej wspólnymi siłami rysowano na tablicy wyobrażenie pająka. W kolejnych krokach dopracowywano rysunek tak, aby odzwierciedlał wszystkie kluczowe cechy hipotetycznego pająka. Po chwili, obok pojawiały się podobizny kosarza i dla porównania dowolnego owada. Aranżacja sali skróciła dystans między dziećmi, prowadzącym i bohaterem zajęć (pająkiem). Tworząc podkowę z krzeseł, usuwając ławki na zewnątrz wszyscy doskonale widzieli i słyszeli się nawzajem. Dzieci otrzymywały podpisane zdjęcia, które miały unosić w górę słysząc odpowiednie wersy rymowanki. „Pająk siedzi wysoko na ścianie, co przekąsi dziś na śniadanie?” (zdjęcia obrazujące, co pająki upolowały/ co jedzą). „Pięknie pajęczynę sklecił, pewnie jakiś owad w nią wleci” (zdjęcia sieci pająków) itp. Po omówieniu ciekawostek z zakresu diety pająków i budowy ich sieci, przystępowano do wycinania pajęczyn z papieru. Zajęcia manualne tego typy umożliwiały aktywny udział nawet przedszkolakom. W tym zadaniu wykorzystywano niepotrzebne już zapisane kartki lub stare gazety.

Ważnym elementem podtrzymującym uwagę uczestników było bajanie. Legenda o królu Łokietku (z pajęczym wątkiem rzecz jasna) lub bajki improwizowane z użyciem magnesu sterującym po podkładce specjalnie przygotowanym pajączkiem z przyklejonym od spodu spinaczem dopełniły lekki i ciekawostkowy charakter zajęć.

Punktem kulminacyjnym lekcji było zobaczenie pająka i kosarza na żywo. W sprzyjających warunkach obiekty obserwacji znajdowały się po prostu w sali, choć te przyniesione były gwarantem sukcesu, bo współpracowały. Akrobacje jakie wykonuje pająk snujący nić, obserwacja jego zachowań i zwrócenie uwagi na detale wyglądu sprawiało, że ewentualne uprzedzenia znikały.

Dobre praktyki z zajęć o pająkach i mnogość aktywności, które umożliwiają pracę z odbiorcami w różnym wieku to część tematów, jakie zaprezentowano podczas III Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Baśnie i bajki jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych (temat „Dżdżownice i pająki w bajkach”) oraz podczas szkolenia „Pająki” dla nauczycieli i uczestników programu „Zielony Zakątek”. Warto dodać, że zaangażowanie nauczycieli i opiekunów w pajęczych zajęciach ma duże znaczenie, ponieważ może stać się przewodnikiem po świecie pająków.

W ramach programu „Szczęśliwy dom, w którym pająki są” powstały dodatkowo dwie audycje radiowe (dla Radia Gdańsk), podczas których udało się zaprezentować plebiscyt „Pająk roku” („Spider of the year”), czy dać wskazówki, jakie proste obserwacje można przeprowadzić, by lepiej poznać te zwierzęta.

Aby lepiej poznać pająki warto wiedzieć, że o świcie mgła i rosa unaocznia budowę oraz ilość sieci – to dobry powód, by wyjść to zbadać. W dzień inwentaryzacja ofiar zaplątanych w pajęczyny, a wieczorem poznawanie różnorodności pająków na wybranym segmencie płotu. Ponadto dla młodszych dzieci pozostaje sięgnąć po wartościową pozycję „Uwaga pająki” arachnolożki Niny Dulleck.

Łukasz Fuglewicz

Łukasz Fuglewicz – rocznik 1984. Geograf. Interesuje się przyrodą, nurtami regionalnymi, kulturą, sportem. Podejmuje tematy  nieobecne w mainstreamie np. obchody Międzynarodowego Dnia Dżdżownicy, bajki w edukacji, znaczenie grzybów w życiu i środowisku.

Inspiracje czerpał z idei popularyzowanych  przez Bogdana Ogrodnika ze Śląskiego Ogrodu Botanicznego w Mikołowie.