Pałac pośród starych lip i pradziejowych osobliwości
Górki i dołki
Dotąd tylko raz pisałem w tym cyklu o przyrodzie miasta. Dotyczyło to Kielc. Tym razem opowiem Wam kawałek niezwykłej historii drugiego co do wielkości miasta województwa świętokrzyskiego – Ostrowca Świętokrzyskiego. Właściwie opowieść będzie dotyczyła tylko jego małego fragmentu. Za to fragmentu zupełnie niezwykłego.
Historia Częstocic
Od 1954 r. Częstocice, bo o nich mowa, są dzielnicą Ostrowca Świętokrzyskiego. Przez długie stulecia była to jednak samodzielna osada, która w pewnym momencie zasłynęła jako znaczący ośrodek gospodarczy, kiedy to w latach 30. XIX w. uruchomiono tu jedną z pierwszych w Królestwie Polskim cukrowni. Sama miejscowość ma jednak dużo starszy, średniowieczny rodowód, a pierwsze wzmianki o niej pochodzą z XIV w.
Gdy pod koniec XVI stulecia powstało nad Kamienną miasto Ostrowiec, Częstocice stały się z czasem centrum administracyjnym dóbr ostrowieckich. Poza samym miastem, należało do nich kilkanaście wsi i folwarków, a właścicielami ziemskiego klucza były najprzedniejsze rody magnackie ówczesnej Rzeczpospolitej, m.in. Ostrogscy czy Zasławscy. Administracja dóbr mieściła się w drewnianym dworze położonym na zboczu doliny Kamiennej. Dwór, któremu towarzyszyły zabudowania folwarczne, opisywany jest na początku XVII w., ale niedawne odkrycia archeologiczne sugerują, że mógł istnieć już nieco wcześniej.
![Fot. Łukasz Misiuna](/uploads/media/1240x/06/8356-2022-11-06-Czestocice-Fot.Lukasz-Misiuna.webp?v=1-0)
W ciągu XIX stulecia niszczejący dwór i budynki folwarku rozebrano, a w miejscu tym wzniesiono murowany pałac dla kolejnych właścicieli dóbr ostrowieckich – Zygmunta i Marii Wielopolskich. Budowę eklektycznego gmachu według projektu znanego architekta Leandro Marconiego rozpoczęto w 1887 r. Przy pałacu utworzono efektowny park krajobrazowy, który do dziś stanowi ważną część obiektu.
W 1931 r. pałac wraz z parkiem i zabudowaniami gospodarczymi stał się własnością ostrowieckiej huty. Pałac został zaadaptowany na hotel, następnie pod koniec wojny mieścił się tu niemiecki szpital wojskowy, a potem między innymi przedszkole i szkoła.
W latach 60. huta przekazała obiekt miastu z przeznaczeniem na muzeum. Po kilku latach prac remontowych, w 1966 r. otwarto w pałacu Muzeum Regionalne, które z czasem przekształciło się w Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim. Dziś mieści się tu jeden z dwóch oddziałów tego Muzeum – placówka pod nazwą Pałac Wielopolskich w Częstocicach.
Częstocickie pradzieje
Mało kto jednak zdaje sobie sprawę, że dzieje tego miejsca są dużo, dużo starsze. Pałac i park w Częstocicach położone są bowiem na obszarze bogatego, wielokulturowego stanowiska archeologicznego, jednego z najciekawszych i najlepiej rozpoznanych w rejonie Ostrowca Świętokrzyskiego. Dzięki prowadzonym tu od wielu lat badaniom wykopaliskowym wiemy, że ludzie w tym miejscu osiedlali się od tysięcy lat, co najmniej od neolitu, czyli młodszej epoki kamienia. Jednym z najwcześniejszych świadectw bytności ludzi na tym terenie są znaleziska związane z kulturą malicką. Jest ona łączona z grupami pierwszych rolników, którzy zasiedlali tereny dzisiejszych ziem polskich w V tysiącleciu p.n.e. Również z neolitu pochodzą liczne ślady osadnictwa ludności kultury amfor kulistych (3000 lat p.n.e.) To właśnie przedstawiciele tej kultury archeologicznej eksploatowali złoża krzemienia pasiastego w kopalniach położonych w nieodległych Krzemionkach. Osadnictwo na terenie stanowiska potwierdzone jest też w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, jednak najwięcej śladów pozostawili po sobie ludzie zamieszkujący ten teren w pierwszych wiekach naszej ery.
W okresie wpływów rzymskich (I-IV w. n.e.) rozwijała się tu kultura przeworska, znana z organizacji wielkiego centrum produkcji żelaza w rejonie Gór Świętokrzyskich. Również w Częstocicach istniała w tym czasie osada starożytnych hutników. Zachowały się po niej liczne pozostałości pieców do wytopu żelaza, ale też różnorakie obiekty o charakterze gospodarczym czy mieszkalnym. Przyjmuje się, że to nad Kamienną odbywał się handel świętokrzyskim żelazem. Być może śladem dalekosiężnej wymiany jest znaleziony na osadzie w Częstocicach szklany paciorek pochodzący z terenów Bliskiego Wschodu. Badania archeologiczne prowadzone na stanowisku w ostatnich latach przyniosły też ciekawe odkrycia związane z mniej odległą przeszłością. Są to liczne ślady zabudowy dworsko-folwarcznej z XVI-XIX w.
![Fot. Łukasz Misiuna](/uploads/media/1240x/07/8357-2022-11-07-Czestocice-Fot.Lukasz-Misiuna.webp?v=1-0)
Przyroda w otoczeniu kultury? Kultura w otoczeniu przyrody
Zabytkowy park przypałacowy w Częstocicach – jak cały obiekt – objęty jest ochroną konserwatorską. Podstawowym materiałem parku jest jego roślinność, czyli żywe organizmy zmieniające się w czasie i będące siedliskiem innych organizmów z różnych grup systematycznych: m.in. mchów, owadów, pajęczaków, ptaków i ssaków. W tym znaczeniu przyroda ożywiona, również zwierzęta są częścią parkowego założenia i elementem krajobrazu. Elementem niezwykłym, bo żywym, zmieniającym się, przemieszczającym poziomo i pionowo, w czasie i przestrzeni. Można to sobie doskonale uświadomić odwiedzając drzewostan parkowy we wszystkich porach roku oraz o różnych porach dnia i nocy.
XVIII- i XIX-wieczne parki krajobrazowe różnią się od swoich poprzedników właśnie świadomym wykorzystaniem roślinności w celu uwypuklenia cech budowli i małej architektury oraz zintegrowania walorów estetycznych budynków z unikalnymi właściwościami roślin, ale też zwierząt. W parkach krajobrazowych sadzono nie tylko drzewa, ale i pnącza, krzewy, trawy, które tworzyły unikalne, estetyczne kompozycje, stając się domem dla zwierząt i innych organizmów.
Obecnie w Parku w Częstocicach rośnie 301 drzew z 30 gatunków. Drzewa parkowe są domem kilkudziesięciu gatunków ptaków, w tym rzadkiego, chronionego prawem polskim i Unii Europejskiej dzięcioła białoszyjego Dendrocopos syriacus oraz wpisanej na Czerwoną Listę Ptaków Polskich coraz rzadziej stwierdzana muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca. Dziuple zasiedlane są też przez nietoperze. Z parkiem sąsiadują stawy będące dawniej częścią cukrowni. Dziś to prawdziwa oaza bioróżnorodności, gdzie można obserwować kokoszki wodne, zimorodki, mewy srebrzyste czy pliszki górskie oraz wiele innych gatunków.
![Fot. Łukasz Misiuna](/uploads/media/1240x/08/8358-2022-11-12-Czestocice-Fot.Lukasz-Misiuna.webp?v=1-0)
Park zaczyna mieć charakter założenia nie krajobrazowego, ale naturalistycznego, bardziej spontanicznego i samokreującego się, gdzie dzika przyroda pełni bardzo ważną rolę, nadrzędną wobec ludzkiej potrzeby ingerencji i formowania jej zgodnie z naszymi upodobaniami. Park staje się enklawą życia i bioróżnorodności w mieście.
Zwiedzając Ostrowiec Świętokrzyski i same Częstocice warto mieć w pamięci, że jest to miejsce o bardzo długiej i niezwykle ciekawej prehistorii, historii ale i historii… naturalnej. Bo przecież wszyscy ci ludzie, którzy pojawili się tu od czasów neolitycznych korzystali z tego co dała im ziemia: drewna, kamieni, gliny, krzemienia i żelaza.
Łukasz Misiuna
Łukasz Misiuna – kierownik Działu Przyrody Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Tekst powstał z wykorzystaniem materiałów opracowanych przez kustosza Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim Kamila Kaptura erasmusminerator.blogspot.com/2019/06/hutnicze-czestocice.html.