Bór sosnowy na krzemieniu pasiastym. O wyjątkowych związkach świata istot żywych z kopalniami krzemienia sprzed 5000 lat

Górki i dołki

Bór sosnowy i brzezina to powszechnie występujące w Polsce zbiorowiska leśne lubiane głównie przez grzybiarzy i spacerowiczów. Uchodzą za przyjemne, dość wygodne i „czyste”. No i zasobne w kurki, maślaki i kozaki. W przypadku częściowego rezerwatu przyrody „Krzemionki Opatowskie” jest inaczej. Przede wszystkim nikt do Krzemionek nie przyjeżdża z myślą o leśnych spacerach, bo neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego są tu głównym walorem i atrakcją jako Obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO, rezerwat archeologiczny i Pomnik Historii ustanowiony przez Prezydenta Polski.

Geneza

Pokłady czysto białego wapienia, w których pławią się krzemienie pasiaste, zajmują powierzchnię setek hektarów i mają miąższość kilkudziesięciu metrów. W nich neolityczni górnicy wykuli swoje kopalnie, które dziś zachwycają cały świat. Skały wapienne są też łatwo przepuszczalne i wody opadowe bez trudu przenikają w głąb podziemnych nisz tworząc wielkie, naturalne zbiorniki podziemne, zasilane także wodami podskórnymi. Gdy kilka tysięcy lat temu pojawili się tu neolityczni górnicy okolicę porastały ciepłolubne, prastare dąbrowy. Eksploatacja krzemienia pasiastego wiązała się także z wylesieniem dużych areałów, wyniesieniem z podziemi skał krzemiennych na powierzchnię, zmianą naturalnego krajobrazu przez działalność przemysłową. To były czasy rewolucji neolitycznej, która odmieniła nasz gatunek i krajobraz Planety. Proces ten trwa do dziś, choć ma zupełnie inne znaczenie i skalę niż wówczas. Wykarczowane lasy dębowe stały się powierzchniami odkrytymi, bezleśnymi, szybko pokrywała je warstwa skał krzemiennych, półproduktów pochodzących z obróbki krzemienia wydobytego spod ziemi przez ówczesnych górników. W ten sposób na suchym, pozbawionym cieków wodnych podłożu wykształciły się ciepłolubne, światłożądne i suche siedliska zwane dziś murawami kserotermicznymi. Murawom tym towarzyszy specyficzna roślinność oraz unikalny świat zwierząt złożony z gatunków, które do życia nie wymagają dużych ilości wody, ale potrzebują dużo słońca, mało drzew i wysokich temperatur. Przez kolejne setki lat bezleśny krajobraz dzisiejszych Krzemionek utrzymywał się dzięki rolnictwu i wypasowi bydła. Dopiero współczesne zaprzestanie użytkowania tego terenu doprowadziło do ponownego zajęcia go przez spontanicznie pojawiające się zadrzewienia i zakrzewienia, które dziś mają postać około 70-80-letniego boru sosnowego, brzeziny i częściowo dąbrowy oraz grądu.

Stojąc dziś na piaszczystym, suchym podłożu obsypanym sosnowym igliwiem i uschniętymi liśćmi klonów, brzóz i dębów mamy pod stopami kawał fascynującej historii geologicznej Ziemi, fascynujący świat kopalń krzemienia pasiastego z materialnymi efektami funkcjonowania pradziejowych kultur oraz ogromny rezerwuar wody pitnej, który zasila około 60 000 ludzi żyjących na powierzchni świata dawnych pokoleń i ich aktywności.

Osobliwości świata przyrody ożywionej

Co zatem znajduje się ponad naszymi butami, w zasięgu naszego wzroku dziś? Znaczącą część powierzchni rezerwatu porasta bór sosnowy, który jest niemal całkowicie pozbawiony ingerencji człowieka od kilkudziesięciu lat. Miejscami zalegają tu duże ilości martwego drewna. Czasem ciężko jest chodzić. Niewielkie powierzchnie zarośnięte są brzeziną, która także rozwija się w sposób nieskrępowany. Niewielki fragment porasta grąd. Osobną powierzchnię zajmuje widowiskowa ciepłolubna dąbrowa. Świadectwem współczesnego wykorzystania bogactwa ziemi jest nieczynny kamieniołom ze zbiorowiskami ruderalnymi, ciepłolubnymi i naskalnymi.

Na naszych oczach przyroda ożywiona rezerwatu zmienia się i ma szansę rozwijać się w sposób niemal bez ingerencji człowieka. Szczególną powierzchnię stanowi neolityczne pole górnicze, które ma powierzchnię około 70 ha i kształt rozległego sierpa pokrytego warpiami – to właśnie unikalny krajobraz neolitycznej działalności górników sprzed kilku tysięcy lat. Cała ta powierzchnia pokryta jest dołkami i górkami, które świadczą o obecności kilku tysięcy szybów górniczych. Wszędzie tu na powierzchni znajduje się warstwa krzemienia, który został wyjęty rękami górników na powierzchnię i leży do dziś, istotnie wpływając na świat przyrody. Na terenie rezerwatu znajdują się też nieliczne lejki krasowe, zwykle okresowo wypełnione wodą opadową. Oprócz nich nie ma tu żadnych innych źródeł wody. Poza deszczem i rosą. To właśnie pole górnicze najdłużej zachowało cechy zbiorowisk kserotermicznych. Obecnie zarasta bujnie krzewiącą się leszczyną, jeżynami i sosną.

Z uwagi na uwarunkowania geologiczne i pogórniczą działalność oraz warunki termiczne i hydrologiczne, wartości przyrodnicze rezerwatu są wyjątkowe i unikalne. Wśród wielu osobliwości przyrodniczych na szczególną uwagę zasługuje wawrzynek główkowy Daphne cneorum. Gatunek ten w Polsce osiąga swoją północno-zachodnią granicę europejskiego zasięgu. W Polsce znane są już tylko dwa jego stanowiska. Gatunek uznano za znajdujący się na granicy wymarcia. Wawrzynek główkowy to niewielka, zimozielona krzewinka rosnąca zwykle na bardzo suchych, ciepłych stanowiskach często w prześwietlonych borach sosnowych. Jest też gatunkiem charakterystycznym dla zbiorowiska zwanego górskimi, reliktowymi laskami sosnowymi. W warunkach polskich są to niewielkie powierzchnie urwisk i zboczy skalnych, wapiennych lub dolomitowych porośniętych karłowatymi sosnami, zwykle o południowej, silnie nasłonecznionej wystawie.

W warunkach Krzemionek to cenne i rzadko występujące siedlisko imitowane jest przez kombinację unikalnych czynników: wapienne podłoże, w którym „pływają” ławice krzemienia pasiastego, silnie przepuszczalne przez co ekstremalnie suche, porośnięte dawniej murawami ciepłolubnymi a dziś głównie borem sosnowym z płatami ciepłolubnych siedlisk. Tak więc krzemień imitujący skały w przyszczytowych partiach wysokich gór, wapienne podłoże, brak wody, silne nasłonecznienie oraz pojedyncze sosny – to warunki, dzięki którym wawrzynek główkowy rośnie w Krzemionkach.

Co ciekawe, na opisanych siedliskach rosną zwykle rośliny pionierskie, murawowe. Tak jest i u nas. Obok wawrzynka główkowego rośnie też kostrzewa ametystowa, niepozorna trawa. To także gatunek silnie zagrożony wymarciem, chroniony ściśle, wymieniony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin kategoria EN – zagrożony) oraz w Czerwonej liście roślin i grzybów Polski z kategorią EN.

Wśród florystycznych osobliwości na szczególną uwagę zasługuje też jedna z największych populacji dzwonecznika wonnego. W Polsce znanych jest tylko około 30 stanowisk tego gatunku. Został on uznany za krytycznie zagrożony. Dzwonecznik wymaga gleb zasobnych w węglan wapnia oraz dużego nasłonecznienia. Rośnie zwykle w świetlistych dąbrowach, grądach a czasem na murawach kserotermicznych i suchych łąkach. Jest zagrożony przez zarastanie i zacienienie.

W Krzemionkach stwierdzono również kilkadziesiąt gatunków porostów w tym chronionych i wymienionych w Czerwonej liście roślin i grzybów Polski. Są tu także chronione widłaki i kilka gatunków mchów.

W Krzemionkach rośnie też nasz największy i najbardziej efektowny storczyk obuwik pospolity oraz buławnik czerwony. Świat bezkręgowców jest dopiero rozpoznawany. Trwa właśnie szczegółowa inwentaryzacja. Wiadomo jednak, że występują tu dwa duże i efektowne chrząszcze, zagrożone wymarciem. To jelonek rogacz i pachnica dębowa. Udało się też wykryć w czasie trwających badań najmniejszego europejskiego świerszcza. To mrowiszczak mrówkomirek Myrmecophilus acervorum. Ten malutki świerszcz (wielkość około 3,5 mm) żyje wyłącznie w mrowiskach. Jest niemal ślepy i rozmnaża się partenogenetycznie, czyli bez udziału samca i jego komórek płciowych. Mrowiszczak żywi się larwami mrówek i wykorzystuje ich zapach do tego, aby nie stać się ich pokarmem. Gatunek ten z uwagi na swoje rozmiary i tryb życia jest bardzo rzadko wykrywany i znany jest z niewielu stanowisk w Polsce.

Na terenie rezerwatu występuje też rzadko stwierdzany w kraju gatunek ślimaka wałkówka trójzębna oraz motyl wielena plamowstęg, który na terenie województwa świętokrzyskiego znany jest tylko z Krzemionek.

Świat ptaków wzbogacają takie ciekawostki jak dzięcioł średni i gołąb siniak. Ale też muchołówka żałobna, lerka i dudek. Czasem na teren rezerwatu lub w jego bezpośrednie sąsiedztwo zalatują żołny i orliki krzykliwe, które mają swoje lęgowiska w dolinie rzeki Kamiennej. Ssaki są reprezentowane przez między innymi przez orzesznicę, popielicę, kilka gatunków nietoperzy, w tym nocka dużego. Jest tu również borsuk, a niedawno obserwowałem łosia.

Bezcenność

Jak wspomniałem, Krzemionki są bardzo suche i ciepłe. Panują tu dość ekstremalne warunki przyrodnicze. Pozostałości zbiorowisk kserotermicznych i zadrzewienia to bardzo dobre siedlisko dla rzadkiego i zagrożonego gatunku węża, gniewosza plamistego. To niejadowity, ciepłolubny gatunek, który ma się bardzo dobrze na terenie rezerwatu w Krzemionkach.

Przyroda Krzemionek na pierwszy rzut oka nie wyróżnia się niczym szczególnym. Jednak im dłużej się tu przebywa i im uważniej się przykłada ucho i oko do ziemi i drzew, tym więcej można dostrzec fascynujących organizmów, które do życia wymagają szczególnych warunków. Warunki te powstały na przestrzeni kilku tysięcy lat i są wynikiem wpływu człowieka na środowisko, ale też działalności ochroniarskiej prowadzonej tu obecnie. Unikalność geologiczna i kulturowa Krzemionek wprost przekłada się na całkowitą wyjątkowość przyrodniczą tego miejsca. Nie ma w Polsce i chyba w Europie drugiego obszaru o tak specyficznym i wyjątkowym składzie gatunkowym.

Łukasz Misiuna

Łukasz Misiuna – kierownik Działu Przyrody Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu Krzemionki, Wiceprezes Stowarzyszenia MOST.