Mięsna podróż dookoła świata

Opracowanie „Atlas mięsa. Fakty i dane na temat zwierząt, które zjadamy 2022” jest cennym źródłem wiedzy na temat rynku produkcji mięsa, a także zależności zachodzących pomiędzy tą branżą gospodarki a zjawiskami społecznymi, ekologicznymi i ekonomicznymi. Dowodzi, że konsumpcja mięsa wpływa destrukcyjnie na stosunki społeczne oraz stan środowiska naturalnego. Iluzji powszechnego rozwoju weganizmu i wegetarianizmu w krajach rozwiniętych przeciwstawia dokonujący się i czekający ludzkość znaczny wzrost spożycia mięsa w krajach rozwijających się. Skala katastrofalnych skutków z tym związanych jest trudna do przewidzenia. Wymaga podejmowania niezwłocznych działań zarówno o charakterze lokalnym, jak i globalnym, aby ocalić świat nie tylko dla niego samego i zwierząt, ale także dla nas.

„Atlas mięsa” to kolejna publikacja fundacji im. Heinricha Bölla i Instytutu na rzecz Ekorozwoju przygotowana w języku polskim po atlasie rolnym, atlasie energii i atlasie węgla. Powstała na podstawie wydania w języku angielskim, które ukazało się w ubiegłym roku. Obok zagadnień o zasięgu globalnym krajowe wydanie zostało wzbogacone o kilka rozdziałów przedstawiających sytuację rynku mięsnego w Polsce. Jak się okazuje, rodzime tendencje w tej dziedzinie nie odbiegają od prawideł europejskich, a wręcz się w nie wpisują. Dane zawarte w opracowaniu opierają się na szeregu badań statystycznych przeprowadzanych na przestrzeni ostatnich 60 lat, dotyczących konsumpcji, produkcji, przetwórstwa i handlu mięsem.

Autorzy poszczególnych rozdziałów przybliżają charakter hodowli zwierząt gospodarskich, a także wiążące się z tą gałęzią gospodarki konsekwencje społeczne, ekonomiczne i środowiskowe. Popyt na mięso, jak wynika z publikacji, wzrasta proporcjonalnie do wzrostu zamożności społeczeństwa. Dlatego w krajach rozwiniętych jest on składnikiem codziennego posiłku i od wielu lat pozostaje na wysokim i w miarę stałym poziomie, a jeśli spada, to nieznacznie, mając związek ze wzrostem liczby wegetarian i wegan. W krajach biedniejszych pozostaje towarem luksusowym, ale pożądanym przez ogół, że skokowy wzrost jego spożycia w krajach rozwijających się następuje lub będzie się dokonywał w bliższej lub dalszej przyszłości. Powszechnie bowiem spożywanie pokarmów mięsnych kojarzone jest z nobilitacją społeczną.

W „Atlasie mięsa” opisane zostały, oparte na faktach, negatywne skutki i zagrożenia związane z gospodarką mięsną, które rzadko są dostrzegane na co dzień przez konsumentów. Światowa produkcja mięsa powiększa się w związku z popytem oraz postępem technologicznym i mechanizacją hodowli zwierząt. Wymagają one większej ilości pasz produkowanych ze zbóż i nasion oleistych, co pociąga za sobą konieczność przekształcania lasów i innych terenów zielonych w grunty uprawne oraz pastwiska dla zwierząt. Osuszane bagna i torfowiska powodują powstawanie znacznej ilości gazów cieplarnianych, choć ich ogólny udział wynikający z hodowli zwierząt gospodarskich w globalnym bilansie wciąż jest niedoszacowany. Przytoczone wyniki badań wskazują, że blisko 30% wszystkich roślin uprawnych przeznaczana jest na pokarm dla zwierząt gospodarskich, podczas gdy ok. 40% na żywność dla ludzi.

Z produkcją mięsną związane jest również używanie pestycydów, zakazane wprawdzie w Unii Europejskiej, lecz stosowane na dużą skalę w innych częściach świata. Wiele z nich produkuje się wciąż w Europie, a następnie eksportuje poza granice wspólnoty. Wykorzystywane są przy uprawie soi i kukurydzy przeznaczanych głównie na paszę dla zwierząt gospodarskich. Zwalczanie pestycydami chwastów, owadów i innych patogenów roślin, samo z siebie szkodliwe, wpływa jednocześnie na uodparnianie się „szkodników”, co z kolei wymusza intensyfikację oprysków. W ten sposób powstaje błędne koło. Kolejnym problemem jest zużycie wody. Wyprodukowanie na przykład kilograma wołowiny wymaga średnio 15,5 tys. litrów wody. Konsekwencje dla rzek, terenów podmokłych i poziomu wód gruntowych są katastrofalne. Dotkliwość tych strat potęguje karczowanie lasów i likwidowanie torfowisk w celu przekształcania terenów w pola uprawne. Coraz większym problemem jest również zanieczyszczenie środowiska azotem pochodzącym z nawozów zwierzęcych. Poza tym powszechnie stosowane są antybiotyki, które pomagają w leczeniu wielu chorób zwierzęcych, ale jednocześnie obniżają koszty hodowli zwierząt rekompensując uchybienia w higienie, utrzymaniu i opiece nad zwierzętami. W niektórych krajach są też stosowane w celu poprawy wydajności (lepsze wykorzystywanie paszy, szybsze przybieranie na wadze itp.). Czynnikiem wpływającym na wzrost spożycia mięsa jest także postępująca koncentracja w światowych branżach związanych z produkcją paszy, mięsa i innych produktów pochodzenia zwierzęcego, a najwięksi gracze w tej dziedzinie korzystają z doinwestowania przez prywatnych i publicznych inwestorów. Wpływa to na wzrastającą presję w zakresie znoszenia ograniczeń handlowych.

Poważnym zagrożeniem, na które zwraca się uwagę w opracowaniu, jest możliwe podpisanie porozumienia pomiędzy Unią Europejską a krajami Mercosur (Argentyną, Brazylią, Urugwajem i Paragwajem) ułatwiającego handel poprzez zniesienie ceł, co wpłynęłoby na zwiększenie importu wołowiny oraz przeznaczonej głównie na paszę dla zwierząt soi do UE. Produkcja tego mięsa i uprawa soi w Ameryce Południowej jest jednym z głównych czynników powodujących wylesianie oraz niszczenie źródeł utrzymania rdzennych mieszkańców. Wzbudza to niepokoje społeczne. Jedynie w 2019 r. w Brazylii zabito 24 działaczek i działaczy ekologicznych, a zdecydowana większość zginęła w regionie Amazonii. Z produkcją mięsa wiąże się ponadto szybko rozwijający się transport samych zwierząt, jak również wytwarzanych z nich produktów. Pomimo wprowadzanych ograniczeń sanitarnych zwiększa się ryzyko rozprzestrzeniania się chorób. Hodowla zwierząt stymuluje bowiem powstawanie ognisk chorób, które przenoszone są ze zwierząt na ludzi.

W opracowaniu zaprezentowane zostały również pozytywy. Badania przeprowadzone w różnych krajach, w tym również w USA i w Chinach, wykazują znaczne poparcie społeczne dla ograniczenia spożycia mięsa, co z czasem powinno przekładać się na politykę i przechodzenie w kierunku bardziej zrównoważonego rozwoju. Szczególnie w krajach demokratycznych społeczeństwo obywatelskie poprzez oddolną presję wymusza coraz więcej zmian. Nie bez znaczenia jest również prowadzenie wspólnej polityki rolnej przez kraje Unii Europejskiej oraz unijne strategie, choć ich przełożenie na rzeczywistą politykę zależeć będzie od wielu czynników. Wzrost świadomości społecznej wpływa również na świadomy wybór pomiędzy produktami ekologicznymi i nieekologicznymi, choć wciąż w ograniczonym stopniu zjawisko to występuje w krajach rozwijającymi się, których ludność zachłysnęła się lub zachłyśnie coraz większą dostępnością pokarmów mięsnych. Równie ważne jest szukanie alternatywy dla hodowli zwierząt w celu pozyskiwania mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego. Chodzi zarówno o chów komórek w celu produkowania pożywienia w laboratoriach, bez potrzeby rozmnażania zwierząt, ich hodowania i zabijania, jak i również o nową, dynamicznie rozwijającą się branżę wegańskich i wegetariańskich zamienników mięsa. Nie tylko powstają nowe firmy specjalizujące się w takim pożywieniu, lecz coraz powszechniejsze jest rozwijanie przez tradycyjne firmy zajmujące się produkcją mięsa oferty dla roślinnych konsumentów. Świadczy to o tym, że zmiany stają się zauważalne dla branży mięsnej, a jej działalność nadal uboczna okazuje się coraz bardziej dochodowa.

Na tle globalnych zagadnień w części publikacji dotyczącej sytuacji w Polsce zwraca uwagę fakt, że konsumpcja mięsa spada, a wśród młodych osób w wieku od 18 do 24 lat dietę całkowicie bezmięsną deklaruje około 10% populacji. Jednak wbrew temu produkcja mięsa w kraju wzrasta, ponieważ znaczna część krajowej produkcji jest przeznaczona na eksport. Do konsumentów zagranicznych trafia ponad połowa mięsa drobiowego i około 80% mięsa wołowego. W związku z tym nie powinien dziwić zorganizowany opór, jaki spotykają propozycje wprowadzenia zakazu uboju rytualnego albo hodowli zwierząt futerkowych. Produkty pochodzące z tych hodowli trafiają bowiem na rynki zagraniczne i stanowią ważną gałąź gospodarki, a uderzenie w czerpiące z tego tytułu niemałe zyski grupy interesów wywołuje przeznaczanie na obronę dochodowych metod wykorzystywania zwierząt znacznych funduszy.

Pomimo pozytywnych aspektów z opracowania wyłania się przygnębiający obraz wzrostu eksploatacji zwierząt w celach konsumpcyjnych. Z jednej strony wciąż sytuacja tych istot żywych nie ma nic wspólnego z dbaniem o zapewnienie im jeśli nie naturalnych, to przynajmniej zbliżonych do naturalnych warunków bytowania. Sztuczna inseminacja prowadzi do tego, że rozród odbywa się wyłącznie w celach produkcyjnych, a mający jedynie uspokajać wyrzuty sumienia tzw. dobrostan nie zapewnia zwierzętom w zasadzie niczego, co wiązałoby się z nadmiernym wzrostem kosztów ich utrzymania. Z drugiej strony, hodowla zwierząt w monstrualnej liczbie  prowadzi do katastrofalnych skutków dla środowiska naturalnego.

Łukasz Smaga

„Atlas mięsa. Fakty i dane na temat zwierząt, które zjadamy 2022”, red. Christine Chemnitz, Stanka Becheva; wydanie polskie: Anna Jakubowska, Andrzej Kassenberg, Fundacja im. Heinricha Bölla w Warszawie i Fundacja Instytut na rzecz Ekorozwoju 2022.

Raport można pobrać: https://pl.boell.org/sites/default/files/2022-02/Atlas%20mi%C4%99sa.pdf

Łukasz Smaga – prawnik, autor monografii „Ochrona humanitarna zwierząt” (2010), broszury „Rzecznik ochrony zwierząt” (2019) oraz szeregu innych publikacji z zakresu ochrony zwierząt oraz historii jarstwa w Polsce. Od 2010 r. prowadzi bloga będącego archiwum wydawnictw związanych z ochroną zwierząt i wegetarianizmem – ochronahumanitarnazwierzat.home.blog.