Owady jako wektory chorób ludzi i zwierząt

Wśród owadów wyróżnia się ponad 30 rzędów i ponad 1 milion gatunków znanych nauce. Owady zajmują niemal wszystkie nisze ekologiczne oprócz głębin oceanów i pełnią różnorodne funkcje w ekosystemach. Tak niezwykłe rozprzestrzenienie się insektów w połączeniu z ich ogromną rozrodczością i tym samym liczebnością niektórych gatunków, odgrywa w życiu człowieka i gospodarce olbrzymią rolę, w tym także negatywną.

Owady z jednej strony są cenne gospodarczo: zapylają większość wykorzystywanych przez człowieka roślin, oczyszczają ziemię z martwych butwiejących resztek organicznych, poprawiają strukturę gleby, produkują przydatne człowiekowi surowce, ale z drugiej strony: niszczą lasy, uprawy polowe i ogrodowe, uszkadzają zapasy, są roznosicielami groźnych chorób. Znaczną grupę owadów stanowią pasożyty i przenosiciele chorób infekcyjnych (wektory). Wektory to organizmy (komary, muchówki, kleszcze, inne stawonogi), które przenoszą patogeny lub pasożyty z zakażonego człowieka (lub zwierzęcia) na inny organizm. Szkody bezpośrednie wyrządzone przez owady bledną niejednokrotnie w porównaniu ze szkodami wywoływanymi przez choroby, którymi nosicielami są insekty: na malarię rocznie na świecie choruje 216 milionów osób, a umiera 1-3 milionów¹. Liczba przypadków malarii zawlekanych do Europy wynosi około 10000 rocznie, liczba zachorowań w Polsce nie przekracza 50 przypadków rocznie².

Owady roznoszą patogeny na dwa sposoby. Muchy domowe przenoszą na swoich odnóżach miliony drobnoustrojów, które mogą wywoływać choroby. Owady przenoszą też wirusy, bakterie, grzyby lub pasożyty wewnątrz swoich organizmów i przekazują je przez ukąszenie albo w inny sposób. Okazuje się, że niebezpieczeństwo ze strony owadów dotyczy stosunkowo niewielkiej liczby gatunków owadów, które narażają ludzi na groźne choroby. Jednakże pospolite występowanie insektów, ich małe rozmiary i niewyobrażalna liczebność powodują, że nieduża liczba gatunków niesie z sobą spore ryzyko przeniesienia chorób odzwierzęcych na ludzi.

W tabeli zaprezentowano liczbę stwierdzonych zachorowań na choroby zakaźne występujące u człowieka, które mogą być przenoszone przez owady (i inne stawonogi, np. kleszcze), zanotowane w Polsce w latach 2010-2020. W tabeli umieszczono choroby, które zgodnie z art. 27. ust. 1. ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2019 r., poz. 1239, z późn. zm.), podlegają zgłaszaniu państwowemu inspektorowi sanitarnemu. 

Tabela. Zachorowalność na choroby zakaźne występujące u człowieka, w Polsce w latach 2010-2020, których wektorami mogą być owady i inne stawonogi. W nawiasach podano numery jednostek chorobowych zgodne z ICD-10.

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny – Zakład Epidemiologii. Główny Inspektorat Sanitarny – Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce, 2020-2010, wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html [dostęp 11.02.2022].

Najbardziej znaną w społeczeństwie chorobą roznoszoną przez stawonogi jest borelioza, która wiąże się z zakażeniem przez krętki Borrelia burgdorferi, których rezerwuarem są wolno żyjące ssaki (przede wszystkim gryzonie, sarny, jelenie), a bakterie przenoszone są wraz ze śliną po ukąszeniu kleszcza (bakterie wykrywane były m.in. również u pcheł, choć brak dowodów na przenoszenie choroby tą drogą)³. W przytoczonych danych liczbowych widać ogromną dysproporcję pomiędzy liczoną w dziesiątkach tysięcy liczbą zachorowań rocznie na boreliozę, a notowaną w maksymalnie w kilku przypadkach rocznie liczbą zachorowań na inne choroby przenoszone przez owady. Pomimo, że kleszcze to pajęczaki, więc nie są zaliczane do gromady owadów, to w tabeli umieszczono przenoszoną przez nie boreliozę w celu zobrazowania, jak wielka jest różnica w liczbie zachorowań na choroby przenoszone przez kleszcze, a choroby przenoszone przez owady. Zauważa się ogólną tendencję wzrostową dotyczącą zachorowalności na boreliozę w latach 2010-2020, chociaż w 2020 r. zanotowano wyraźny spadek w liczbie zgłaszanych przypadków. Wzrost liczby zgłaszanych zachorowań wiąże się po części ze wzrostu świadomości społeczeństwa na temat objawów i przebiegu choroby oraz podejmowania jej leczenia. W latach wcześniejszych spory odsetek przypadków pozostawał niezdiagnozowany.

Pomimo faktu, że chorób przenoszonych przez owady notowanych w Polsce jest o wiele mniej, to nie należy o nich zapominać. W związku ze zmianami klimatycznymi, jakie zachodzą na Ziemi, organizmy do tej pory występujące w strefie tropikalnej i subtropikalnej, z roku na rok zwiększają swoje zasięgi, pojawiając się również w krajach o klimacie umiarkowanym⁴. Zatem można się spodziewać, że choroby przenoszone przez owady, a znane tylko z krajów o gorącym klimacie, z czasem mogą być notowane i w Polsce.

Poniżej podano choroby i zagrożenia zdrowotne, jakie mogą być związane z faktem przenoszenia ich przez owady (dla przejrzystości wybrane grupy reprezentują różne taksony). 

I. Owady z przeobrażeniem niezupełnym – Hemimetabola

1. Karaczany (hełmce)

Karaczan prusak (Blattella germanica) uczestniczy w krążeniu pałeczek durowo-paradurowych, pałeczki czerwonki, paciorkowców, prątków gruźlicy i trądu, cyst pełzaka czerwonki, lamblii jelitowej, jaj glist, owsików, tasiemca nieuzbrojonego, włosogłówki ludzkiej, węgorka jelitowego, wirusów zapalenia wątroby, prątków gruźlicy i gronkowca złocistego⁵.

Podobne znaczenie higieniczno-sanitarne ma karaczan wschodni (Blatta orientalis).

2. Wszy

Wesz ludzka (Pediculus humanus) ma ogromne znaczenie epidemiologiczne, ponieważ m.in. przenosi riketsje wywołującą tyfus (dur) epidemiczny, krętka europejskiego (dur powrotny), powoduje gorączkę wołyńską (pięciodniową)⁶. Choroba ta objawia się dreszczami, gorączką, bólami i zawrotami głowy, zapalenie spojówek czy oczopląsem, zapaleniem wsierdzia.

Podgatunek wesz odzieżowa (Pediculus humanus corporis) przenosi dur plamisty, gorączkę okopową (wołyńską), dur powrotny i epidemiczny. Naturalnym rezerwuarem drobnoustrojów są chore osoby, a wszy stanowią ogniwo łączące ludzi chorych i zdrowych. Wszy pobierają w czasie ssania krwi człowieka chorego na dur plamisty riketsje, które namnażają się następnie w komórkach nabłonka jelita środkowego owada. Po namnożeniu się riketsji komórki nabłonkowe pękają, patogeny przedostają się do światła jelita, skąd wydalane są z kałem po 7-8 dniach od momentu zakażenia nimi wszy. Człowiek zaraża się przez wtarcie kału lub ciała zgniecionej wszy z riketsjami w otartą ranę na skórze. Zarażenie może nastąpić również przez błonę śluzową ust lub spojówkę oka za pośrednictwem zabrudzonych odchodami wszy rąk.

Ze zwalczaniem duru plamistego wiąże się osoba Rudolfa Weigla (1883-1957), który zorganizował we Lwowie Instytut do Badań nad Tyfusem Plamistym. Opracował skuteczną szczepionkę przeciw durowi plamistemu i produkował ją we Lwowie w czasie II wojny światowej. Uważa się, że szczepionka Weigla uratowała wówczas w środkowej i wschodniej Europie miliony ludzi od śmierci na tę chorobę.

Borrelia duru powrotnego jest powodowana przez krętki pobrane przez wesz z krwią człowieka chorego, które trafiają do jamy ciała owada, gdzie się rozmnażają. Zarażenie człowieka następuje przez wtarcie rozgniecionej wszy w uszkodzoną skórę człowieka.

Riketsje (gram ujemne bakterie) gorączki okopowej, rozmnażają się na powierzchni nabłonka jelita wszy, człowiek zaraża się poprzez kał zainfekowanej wszy wtarty w skórę. Nie jest pewne, czy zarażenie tym zarazkiem następuje również drogą ukłucia człowieka przez wszy.

Wesz łonowa jest przyczyną stanów zapalnych skóry, egzem w okolicach krocza, podbrzusza i pachwin, plam na ciele (melanodermia), zapalenia spojówek, łzawienia i zapalenia brzegów powiek⁷.

Wesz końska przenosi zarazki tyfusu mysiego lub endemicznego.

Wesz świńska przenosi różycę, tyfus endemiczny i dżumę.

Inne gatunki należące do rzędu wszy (Anoplura) przenoszą ponadto: tularemię, goraczkę Q, bartonelozę, eperytrozoonozę, myksomatozę, brucelozę i inne.

3. Wszoły

Wszoły (Mallophaga) stanowią zagrożenie dla zwierząt gospodarskich⁸: powodują choroby kurcząt, swędzenie skóry u ptactwa, wypadanie piór, łysienie, niepokój i przerywany sen ptaków, masowe padanie kurcząt (kuklogasterozę), mogą być żywicielami tasiemca psiego. Niektóre wszoły (Bovicola bovis) powodują choroby koni i osłów tj. łysienie, procesy zapalne.

4. Pluskwiaki różnoskrzydłe

Pluskwa domowa jest niewielkim, bezskrzydłym, synantropijnym pluskwiakiem, mogącym przenosić gorączkę Q⁹. Przejawami tej choroby są: bóle głowy, gorączka, kaszel, złe samopoczucie, bóle mięśni, utrata apetytu, dreszcze, biegunki, alergie, wymioty, nudności. W ostateczności zapalenie wsierdzia i zapalenie płuc. Atakuje także kury, gołębie, psy i koty.

Rodzaj Notonecta i jego bolesne ukłucia u człowieka mogą powodować zaczerwienienie, swędzenie i stany alergiczne skóry.

Przedstawiciele rodziny zajadkowatych (Reduvidae), Triatominae to drapieżne pluskwiaki i ektopasożyty. Triatoma przenosi Trypanosome cruzi. Są one także wektorami protistów, cyst, grzybów i wirusów, powodują chorobę Chagasa. Jest ona rozprzestrzeniona w obu Amerykach. Objawami tej choroby są guzki, obrzęk okolicy oczodołu, zapalenie spojówek, powiększenie węzłów chłonnych, gorączka, anoreksja, zapalenie mięśnia sercowego i opon mózgowych, niewydolność krążenia, demencja. Pluskwiaki z rodziny Naucoridae i Belostomatidae są wektorami mykobakterii wywołującej chorobę zwaną owrzodzeniem Buruli. Choroba objawia się powstaniem guzka i martwicy skóry i tkanki podskórnej. Choroba spotykana jest w Afryce, Azji, Ameryce Południowej i Australii.

II. Owady o przeobrażeniu zupełnym Holometabola

1. Pchły

Pchły (Aphaniptera) mogą przenosić: tularemię, endemiczny tyfus mysi, infekcje pneumokokowe, zwierzęce pasterelozy, różycę, kleszczowe zapalenie mózgu, tasiemczyce filariozy, myksomatozy, nephrosonephritis oraz dżumę¹⁰. Pchły przenoszą także bakterie powodującą chorobę kociego pazura (bartonelozę) oraz zakaźną anemię u kotów. Pchła ludzka (Pulex irritans) jest gatunkiem kosmopolitycznym, ukłucia mogą wywołać u niektórych osób stan alergiczny skóry: w miejscu ukłucia powstaje czerwona plamka (roseola pulicosa) jako objaw miejscowego zapalenia skóry. Towarzyszy temu ból i swędzenie skóry. Ten gatunek pchły może być także żywicielem pośrednim tasiemców: Dipylidium caninum, Hymenolepis nana i H. diminuta.

Pchła kocia (Ctenocephalides felis) – może być pasożytem zewnętrznym czasowym człowieka. Odgrywa także rolę epidemiologiczną jako przenosiciel pałeczek dżumy (Yersinia pestis), a także riketsji duru endemicznego szczurzego – syn. dur plamisty endemiczny (Rickettsia typhi). Naturalnym rezerwuarem zarazków duru endemicznego są chore kocięta. Pchła C. felis to także żywiciel pośredni tasiemca Hymenolepis diminuta.

Pchła psia (Ctenocephalides canis) może być pasożytem zewnętrznym czasowym człowieka. Larwy pchły psiej bywają żywicielami pośrednimi niektórych tasiemców Dipylidium caninum, Hymenolepis diminuta, przyczyniając się do rozpowszechnienia tych pasożytów wśród psów i gryzoni. Pchle psiej przypisywana jest również rola w przenoszeniu zarazków dżumy.

Xenopsylla cheopis – pchła dżumowa (syn. pchła szczurza tropikalna). Dżuma, zwana także „czarną śmiercią”, dziesiątkowała dawniej ludność. Ogniska endemiczne tej choroby pojawiają się jeszcze dziś wśród ubogich mieszkańców niektórych krajów Azji i Afryki. Pchła zaraża się ssąc krew żywiciela zarażonego pałeczkami dżumy, które rozmnażają się w przednim odcinku przewodu pokarmowego owada. Wskutek tego tworzą się w obrębie przedżołądka „czopy” z krwi i bakterii, co powoduje zablokowanie przewodu pokarmowego i uniemożliwia pobieranie przez pchłę nowych porcji krwi. Dysfunkcyjne pchły wędrują od żywiciela do żywiciela próbując pobrać pokarm, ale przy utrudnionym, przerywanym ssaniu krwi pchła może zwracać zawartość przewodu pokarmowego, która, wraz z pałeczkami dżumy dostaje się przy ukłuciu do rany w skórze żywiciela, i następuje jego zakażenie.

2. Muchówki

a) komarowate – około 50 gatunków komarów (Culicidae) bierze udział w przenoszeniu malarii (zimnicy)¹¹. Ich rola w tym procesie jest zróżnicowana. Na malarię nadal nie ma szczepionki. Malaria nazywana inaczej zimnicą, to ostra bądź przewlekła tropikalna choroba powodowana przez jednokomórkowe pierwotniaki: zarodźce malarii (Plasmodium). Istnieje 5 gatunków Plasmodium występujących u człowieka w różnych krajach tropikalnych. Pasożyty te przenoszone są przez szereg gatunków komarów z rodzaju Anopheles. Przenoszone jednokomórkowce bytują w krwinkach czerwonych żywiciela pośredniego, jakim jest człowiek i inne ssaki, a także gady i ptaki. Żywicielem ostatecznym jest komar, w którym odbywa się cykl płciowy. Zbiorniki wodne służą komarom jako dogodne miejsce rozwoju, ich liczebność w dużej mierze zależy od intensywności opadów deszczu, temperatury i wilgotności powietrza. Rozwojowi choroby towarzyszą drgawki, dreszcze i gorączka mogąca dochodzić do 40 °C. Dodatkowymi objawami są nudności, senność, mocne bóle głowy, wymioty, czasami biegunka, kaszel, bóle mięśni, bóle kości. Choroba może doprowadzić do bardzo poważnych powikłań oraz uszkodzeń narządów wewnętrznych¹².

Komary z rodzaju Aedes w krajach tropikalnych powodują chorobę Denga, na którą choruje ludność w Azji, Afryce i obu Amerykach. Objawia się ona gorączką krwotoczną, bólem głowy, mięśni i stawów. Jest przyczyną wielu zachorowań i zgonów szczególnie u dzieci. Denga występuje endemicznie w ponad 110 państwach, rocznie zainfekowanych tą chorobą zostaje od 50 do 390 mln ludzi na świecie, co prowadzi do 0,5 mln hospitalizacji i szacunkowo 25 tys. zgonów¹³.

Kolejną poważną chorobą infekcyjną jest Gorączka Zachodniego Nilu, która dotyczy zarówno zwierząt (koni, kotów, psów, wiewiórek, nietoperzy) jak i człowieka, u którego wywołuje wysypkę, wymioty, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, parkinsonizm i niedokrwistość. Komary w Afryce i Ameryce Południowej są przenosicielami flaviwirusów powodujących tzw. żółtą gorączkę syn. żółtą febrę¹⁴. Jest to ciężka choroba zakaźna, której towarzyszy żółtaczka i która prowadzi do śmierci. Komary z rodzaju Aedes przenoszą również wirusy wywołujące chorobę zwaną: chikungunya występującą w Afryce i Azji¹⁵.

Komary z rodzaju Culex są wektorami japońskiego zapalenia mózgu, wywoływanego przez arbowirusy z grupy Flaviviridae¹⁶. Zakres geograficzny występowania schorzenia obejmuje głównie Azję Południowo-Wschodnią oraz takie państwa jak: Pakistan, Indie, Sri Lanka, Nepal, Papua-Nowa Gwinea, ale też Północną Australię. Objawy chorobowe przypominają w dużej mierze grypę, u około 1% pacjentów występuje ciężka postać, której towarzyszy zapalenie mózgu, w ciężkich tych przypadkach śmiertelność wynosi ok. 30%. Corocznie odnotowuje się 30-50 tys. nowych zachorowań. Szczepionka przeciw chorobie daje odporność na 3 lata.

Culex pipiens – komar kłujący jest pasożytem zewnętrznym czasowym człowieka. Ukłucia tego komara powodują u niektórych osób stany alergiczne skóry. Komar kłujący nie jest przenosicielem zarodźca malarii, może przenosić, podobnie jak Anopheles, wirusa gorączki Zachodniego Nilu oraz filarie.

b) moskity – (Phlebotominae) przenoszą m.in. leiszmaniozę, chorobę Carriona, gorączkę doliny Rift. To drobne i ciepłolubne owady, których samice żywią się krwią kręgowców. Do przenoszenia chorób dochodzi podczas żerowania. Leiszmanioza jest przenoszona przez 2 rodzaje moskitów: Lutzomyia (występujący głównie na zalesionych terenach Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej) i Phlebotomus. Wyróżnia się trzy postacie tej choroby: leiszmaniozę trzewną, skórną oraz skórno-śluzówkową.

Większość chorób z tej grupy może być przenoszona tylko pomiędzy zwierzętami, ale niektóre z nich mogą być przenoszone (poprzez moskity) pomiędzy ludźmi lub ze zwierząt na ludzi. Dla człowieka patogenicznych jest 21 gatunków z ogólnej liczby 30 gatunków, które występują u zwierząt. Szacuje się, że w obszarze występowania leiszmaniozy mieszka 350 milionów ludzi¹⁷. Leiszmanioza jest chorobą dotyczącą ponad 12 milionów ludzi w 88 krajach świata, w tym w 72 krajach rozwijających się. Rocznie odnotowuje się powyżej 1 miliona nowych przypadków postaci skórnej oraz 500 tys. postaci trzewnej. Leiszmanioza w Polsce stwierdzana jest u turystów, którzy przebywali w egzotycznych rejonach świata oraz nad Morzem Śródziemnym (choroba spotykana jest w Europie Południowej). Profilaktyka zarażenia pasożytem polega na stosowaniu repelentów, moskitier oraz noszeniu odzieży chroniącej przed ugryzieniami muchówek¹⁸.

c) meszkowate – (Simuliidae) to owady krwiopijne przenoszące sporowce z rodzaju Leucocytozoon, rozprzestrzeniające również onchocerkozę. Meszki atakują masowo zwierzęta i ludzi wnikając masowo do jamy ustnej, nozdrzy, osiadają na różnych miękkich częściach ciała zwierzęcia np. brzuchu, wymionach. W wyniku masowego pogryzienia zwierzęta są osłabione i padają¹⁹. Przenoszona przez te owady choroba Carrióna jest chorobą zakaźną ludzi z grupy bartoneloz, wywołaną przez bakterie Bartonella bacilliformis. Gatunek ten występuje wyłącznie w Ameryce Południowej, w uzasadnionych przypadkach należy brać pod uwagę zakażenia importowane. W pierwszej fazie choroby występuje postać ostra, która znana jest jako gorączka Oroya, jej objawami jest bladość powłok skórnych, bóle mięśniowe, ogólne złe samopoczucie. Jest to infekcja oportunistyczna, która nieleczona może zakończyć się zgonem.

d) bąkowate – (Tabanidae) występują całym świecie i przenoszą wiele czynników chorobotwórczych przede wszystkim wśród zwierząt gospodarskich (takich tak: nicienie: Loa loa, Onchocerca gibsoni, świdrowce Trypanosoma evansi). W Polsce możliwe jest przenoszenie trypanosomatozy bydła i dzikich przeżuwaczy, wąglika, anemii koni²⁰.

f) muchowate – (Muscidae) odgrywają ogromne znaczenie sanitarno-emidemiologiczne, zarówno dla zwierząt, jak i ludzi. Mucha domowa (Musca domestica) to saprofityczny gatunek synantropijny, który może być nosicielem wielu czynników chorobotwórczych (np. bakterii Escherichia coli, Shigella, Salmonella), które z kolei odpowiedzialne są za rozprzestrzenianie się chorób wśród ludzi i zwierząt (np. czerwonki amebowej, infekcji riketsjami)²¹. Popularne choroby tzw. „choroba brudnych rąk” syn. dezynteria, również może być przenoszona przez muchy, występuje głównie latem i wiąże się z niską higieną i spożyciem pokarmu, do którego miały dostęp muchy. Zaburzenie to objawia się bólami brzucha, biegunką, wysoką gorączką, jeśli objawy są silne – mogą doprowadzić do odwodnienia organizmu.

Mucha pokojowa i stajenna są wektorami świdrowców oraz mikrobów powodujących zakaźne zapalenie rogówki i spojówki u bydła.

Muchy tse-tse (Glossina) z Afryki tropikalnej są żywicielem pośrednim świdrowców powodujących m.in. śpiączkę afrykańską, naganę, malarię²². Oprócz tego są wektorami: leiszmaniozy skórnej i skórno-śluzówkowej, leiszmaniozy trzewnej (kala-azar), gorączki muchy piaskowej. Ta ostatnia choroba jest spotykana na południu Europy – w krajach Śródziemnomorskich, w Afryce Północnej, w Iraku, Iranie, Pakistanie, Afganistanie i w Indiach.

g) gzowate – (Oestridae) gzy są sporymi muchówkami, powodującymi szkody w hodowli zwierząt gospodarskich. Giez bydlęcy (Hypoderma bovis) powoduje hypodermatozę. Ta grupa owadów to tzw. histofagi – insekty odżywiające się żywymi tkankami: krwią, tkankami podskórnymi, powodując ból, uszkodzenie skóry, niepokój zwierzęcia i zwiększają ryzyko wystąpienia innych chorób (np. infekcji skóry).

Podsumowanie

Większość chorób przenoszonych przez owady występuje na terenach tropikalnych i subtropikalnych – w rejonach świata, do których coraz częściej i liczniej odbywane są podróże, dlatego też planując wyjazd warto w pierwszej kolejności zapoznać się z wymaganiami dotyczącymi obowiązkowych i zalecanych szczepień ochronnych oraz innymi koniecznymi działaniami profilaktycznymi, a w razie wątpliwości zasięgnąć porady lekarskiej.

Dzięki postępowi naukowemu i opracowywaniu coraz nowych metod ochrony biernej i czynnej, a przede wszystkim lepszej świadomości i dostępie do środków higieny, problem przenoszenia chorób na człowieka przez owady w ostatnich dziesięcioleciach uległ wyraźnemu zmniejszeniu. Jednakże nadal tysiące ludzi w krajach rozwijających się, w krajach tropikalnych boryka się z przenoszoną przez komary malarię.

Owady pełnią bardzo ważne funkcje ekologiczne, są elementem łańcuchów troficznych, zapylają rośliny, ale też mogą być dokuczliwe, przenosić organizmy chorobotwórcze, a niektóre z nich przez człowieka uznawane są za szkodliwe. Owady wywierają ogromny wpływ na gospodarkę i życie człowieka. Jednakże rozważając szkodliwość i pożyteczność poszczególnych gatunków należy pamiętać: w prawidłowo funkcjonującym ekosystemie żaden gatunek nie jest ani dobry, ani zły – każdy jest potrzebny dla utrzymania układu ekologicznego w stanie dynamicznej równowagi (homeostazy).

Rafał Simon, Marta Wąsik

Rafał Simon – nauczyciel przedmiotów przyrodniczych w szkole podstawowej i liceum.

Marta Wąsik – biolog i toksykolog. Pasjonatka makrofotografii przyrodniczej martaboron.pl.

1. World Health Organization: World Malaria Report 2017, reliefweb.int/report/world/world-malaria-report-2017 [dostęp 09.02.2022].
2. Główny Inspektorat Sanitarny. Malaria, gov.pl/web/gis/malaria [dostęp 30.06.2022].
3. Piotr Czupryna, Anna Moniuszko-Malinowska, Sławomir Pancewicz, Adam Garkowski, Joanna Gościk, Agnieszka Siemieniako, Joanna Zajkowska, Lyme disease in Poland – A serious problem?, „Advances in Medical Sciences”, 2016, 61, 1: 96-100, doi.org/10.1016/j.advms.2015.10.007.
4. Jeffrey A. Harvey, Robin Heinen, Rieta Gols, Madhav P. Thakur, Climate change-mediated temperature extremes and insects: From outbreaks to breakdowns, „Glob Change Biol”, 2020, 26: 6685– 6701. doi.org/10.1111/gcb.15377.
5. Feliks Piotrowski, Zarys entomologii parazytologicznej, PWN, Warszawa 1990.
6. Ibidem.
7. Ibidem.
8. Jan Boczek, Grzegorz Pruszyński, Owady niebezpieczne dla zdrowia oraz życia człowieka i zwierząt domowych, „Zagadnienia Doradztwa Rolniczego”, 2015, 2 (80): 107-120.
9. Feliks Piotrowski, op. cit.
10. Monika Derda, Marcin Cholewiński, Aneta Klimberg, Jerzy Marcinkowski, Edward Hadas, Wektory przenoszące choroby pasożytnicze, bakteryjne i wirusowe człowieka. II. Pluskwiaki, karaluchy, pchły, mrówki i kleszcze, Vectors carrying parasitic, bacterial and viral diseases in humans. II. Bugs, cockroaches, fleas, ants and ticks, „Hygeia Public Health”, 2017, 52(3): 217-225.
11. Jan Boczek, Grzegorz Pruszyński, op. cit., s. 107-120.
12, Dickson D. Despommier, Daniel O. Griffin, Robert W. Gwadz, Peter J. Hotez, Charles A. Knirsch, The Malarias. Parasitic Diseases, 7 ed., New York: Parasites Without Borders, 2021: 110-115.
13. Filipe V. Abreu, Maira M. Morais, Sérvio P. Ribeiro, Álvaro E. Eiras, Influence of breeding site availability on the oviposition behaviour of Aedes aegypti, „Memórias do Instituto Oswaldo Cruz”, 2015, 110(5): 669 676. doi: 10.1590/0074-02760140490.
14. Ibidem.
15. Moritz U. Kraemer, Marianne E. Sinka, Kirsten A. Duda i inni, The global distribution of the arbovirus vectors Aedes aegypti and Ae. albopictus. Elife, 2015, 30, 4:e08347. DOI: 10.7554/eLife.08347.
16. Kim Hyunwoo, Cha G-Woon, Yeong Young-Eui i inni, Detection of Japanese Encephalitis Virus Genotype V in Culex orientalis and Culex pipiens (Diptera: Culicidae) in Korea, PLoS One 2015, 10(2): e0116547. doi.org/10.1371/journal.pone.0116547.
17. Alfonso J. Rodriguez-Morales, Alberto E. Paniz-Mondolfi, Álvaro A. Faccini-Martínez i innial., The Constant Threat of Zoonotic and Vector-Borne Emerging Tropical Diseases: Living on the Edge, „Frontiers in Tropical Diseases”, 2021, 2, Article 676905. doi.org/10.3389/fitd.2021.676905.
18. Ibidem.
19. Jan Boczek, Grzegorz Pruszyński, op. cit., s. 107-120.
20. Ibidem.
21. Waheed Iqbal, Muhammad F. Malik, Muhammad K. Sarwar, Iqra Azam, Nadia Iram, Aqsad Rashda, Role of housefly (Musca domestica, Diptera; Muscidae) as a disease vector; a review, „Journal of Entomology and Zoology Studies”, 2014, 2 (2): 159-163.
22. Susan C. Welburn, Ian Maudlin, Tsetse–Trypanosome Interactions: Rites of Passage, „Parasitology Today”, 1999, 15, 10: 399-403, doi.org/10.1016/S0169-4758(99)01512-4.