Pół wieku głębokiej ekologii

We wrześniu 1972 r. prof. Arne Naess, wykładem „The Shallow and the Deep Long-Range Ecology Movement. A summary”, wygłoszonym podczas Trzeciej Konferencji Badań nad Przyszłością Świata w Bukareszcie (III World Futures Research Conference), dokonał rozróżnienia między ruchem ekologii płytkiej a głębokiej. Od tego wydarzenia można datować początek istnienia ruchu głębokiej ekologii.

Ruch ekologii płytkiej i głębokiej. Proces głębokiego zapytywania

David Rothenberg, współpracujący przed laty z Arne Naessem nad przekładem jednego z głównych jego dzieł: „Ecology, community and lifestyle” i autor książki o Naessie „Is it painful to think? Conversations with Arne Naess” opartej na rozmowach, które przeprowadził z nim podczas ich wspólnego pobytu w Tvergastein, zapytał profesora o to, jak to się stało, że zaangażował się w ruch ochrony środowiska i uważany jest za twórcę pojęcia ekologii głębokiej. Otrzymał następującą odpowiedź: „Opracowałem terminologię i rozróżnienie pomiędzy płytkim a głębokim ruchem ekologicznym, lecz inicjatorką głębokiego myślenia o przyrodzie w tamtych czasach była oczywiście Rachel Carson. Choć żyłem wśród przyrody całe moje życie, nie słyszałem o niej, aż do jej śmierci w 1964 r. Byłem wtedy na pustyni w USA i mój student i przyjaciel Jon Wetlesen powiedział pewnego dnia: »Coś się dzieje. Jest pewna pisarka, Rachel Carson, która zrobiła wiele hałasu o stosowanie pestycydów, a teraz powstaje niezwykły ruch przeciwko stosowaniu toksycznych substancji. Wydaje mi się, że to by ci się spodobało«. Przejrzałem literaturę na ten temat i pomyślałem »Eureka! To jest to!« Nareszcie pojawiła się realna możliwość walki o zachowanie dzikiej przyrody i ratowanie planety”¹.

Rachel Carson (1907-1964) to amerykańska biolożka, autorka książek popularnonaukowych. Jej książka „Silent Spring” („Milcząca wiosna”) wydana w 1962 r. zwróciła uwagę społeczeństwa na sprawy ekologii i ochrony środowiska, a także znacząco przyczyniła się do powstania globalnego ruchu ekologicznego. Nadrzędnym tematem książki był potężny i najczęściej negatywny efekt działania człowieka w przyrodzie. W „Milczącej wiośnie” Carson poddała krytyce nie tylko nadmierne używanie pestycydów (zwłaszcza DDT), opisując ich szkodliwy wpływ na środowisko naturalne i zdrowie człowieka, zarzuciła przemysłowi chemicznemu celową dezinformację, ale także podważyła pozycję i roszczeniowość człowieka wobec przyrody, wyrażając tym samym sprzeciw dla antropocentrycznej cywilizacji zachodniej. Podkreślała fakt, że człowiek jako część przyrody podlega takim samym jej prawom i ograniczeniom, a zwracając się przeciwko Ziemi zwrócił się przeciwko sobie. Praca Carson wstrząsnęła opinią publiczną, a działania przez nią zapoczątkowane doprowadziły do powstania w 1967 r. organizacji Environmental Defense Fund, która walczyła przeciwko stosowaniu DDT.

We wspomnianym wykładzie, charakteryzując te różne, lecz niekoniecznie wykluczające się nurty, Naess zwrócił uwagę, że słowo „głęboki” odnosi się głównie do różnicy między sposobem działania dla ochrony przyrody oraz dotyczy pytań o nasze wartości i cele podczas dyskusji nad problemami środowiskowymi. Głęboki ruch wymaga zadawania pytań sięgających fundamentalnych przyczyn, płytki zatrzymuje się przed ostatecznym problemem zasadniczej zmiany, często promując rozwiązania technologiczne (recykling, większą efektywność motoryzacji, rolnictwo ekologiczne), które oparte są na tradycyjnych modelach konsumpcyjnych i industrialnej ekonomii. Zwolennicy ruchu ekologii głębokiej szukają więc korzeni kryzysu środowiskowego w ludzkich postawach podczas gdy ruch płytki skupia się jedynie na niwelowaniu szkód. Naess ujmuje to w ten sposób: „Ruch ekologii płytkiej ma jedynie dwa cele: zwalczanie zanieczyszczeń i przeciwdziałanie wyczerpywaniu się zasobów naturalnych. Cele te są odizolowane od szerszych problemów dotyczących stylu życia, systemów ekonomicznych, struktury władzy oraz różnic między i wewnątrznarodowych. Ruch ekologii głębokiej ma te same podstawowe cele co ruch ekologii płytkiej, jednak realizuje je w szerszej i głębszej perspektywie. Ich realizacja zakłada zmianę koncepcji życia wśród większości populacji ludzkiej. Taka zmiana jednak nie może zaistnieć bez refom, które będą miały wpływ na wszystkie aspekty ludzkiego życia”².

Ruch ekologii płytkiej jest antropocentryczny, a ekologia głęboka podkreśla wewnętrzną wartość wszystkich istot (intrinsic value). Odrzuca dotychczasową wizję uprzywilejowanej pozycji człowieka na rzecz całościowego obrazu świata i istniejących w nim relacji. W miejsce antropocentryzmu wprowadza bioegalitaryzm zwany zasadą równości biocentrycznej (biosferical egalitarism), która głosi, że każda istota ma „równe prawo do życia i rozkwitu” (the equal right to live and blossom)³. Głębokie podejście wymaga więc przeprojektowania całego systemu wartości i metod, które rzeczywiście chronią ekologiczną i kulturalną różnorodność oraz wewnętrzną wartość wszelkiego istnienia. Z tego punktu widzenia, człowieka postrzega się jako istniejącego w środowisku, którego wszystkie elementy mają taką samą wartość. Świadomość ta jest wykorzystywana do kształtowania polityki w zakresie działań na rzecz ochrony środowiska, a przemiany społeczne motywowane są miłością zarówno do przyrody, jak i samego człowieka. Dokonanie takich zasadniczych zmian jest bowiem konieczne, by ochronić bioróżnorodność i piękno świata przyrodniczego oraz kulturowego⁴. Zasadniczą różnicą pomiędzy ruchem ekologii płytkiej a głębokiej stanowi chęć zadawania pytań i docenianie ich znaczenia. Tu ujawnia się filozoficzny charakter ruchu ekologii głębokiej (którego brak ekologii płytkiej), bowiem podstawą rozwoju filozofii jest właśnie stawianie pytań dotyczących świata i człowieka oraz szukanie na nie odpowiedzi. Pytania te mają charakter głęboki i poruszają najważniejsze zagadnienia relacji człowiek – przyroda. Naess zwraca uwagę, że „istotą ekologii głębokiej jest stawianie pogłębionych pytań. Przymiotnik »głęboki« podkreśla fakt, że stawiamy pytania »dlaczego« i »jak«, tam, gdzie inni tego nie robią. (…) Pytamy, czy współczesne społeczeństwo umożliwia realizację podstawowych ludzkich potrzeb, takich jak miłość, bezpieczeństwo, obcowanie z Naturą, i tym samym stawiamy pod znakiem zapytania założenia leżące u podstaw naszego społeczeństwa. Pytamy jakie społeczeństwo, jakie systemy nauczania, jaka forma religii są najkorzystniejsze dla wszelkiego życia na naszej planecie traktowanej jako całość, a następnie pytamy, co powinniśmy zrobić, aby dokonać niezbędnych zmian. Nie ograniczamy się do podejścia naukowego; mamy obowiązek sformułowania całościowego światopoglądu”⁵. Głębokie pytania zakładają dociekliwy i niepowierzchowny stosunek do poruszanych problemów i zagadnień, a także aktywną postawę wobec życia wyrażającą się w osobistym zaangażowaniu w rozwiązywanie problemów. Za pomocą głębokich pytań możliwa jest analiza podstawowych wartości wpływających na relacje człowieka z naturą i poszukiwanie takiego stylu życia, który zaspokajałby potrzeby istotne życiowo, czyli takie, które przy zachowaniu zdrowia i sprawności fizycznej wspomagają rozwój psychiczny i duchowy człowieka oraz zapewniają biologiczne przetrwanie wszystkich organizmów. Dzięki odpowiednim pytaniom możliwe jest także zrozumienie właściwego znaczenia potrzeb nieistotnych życiowo, związanych z konsumpcyjnym stylem życia i chęcią zaspokajania pragnień posiadania dóbr materialnych. Naess wielokrotnie podkreślał, że właściwa jakość życia ma niewiele wspólnego z konsumpcją, bogactwem i władzą. Jakość życia to głębokie, intensywne życie wewnętrzne, bliskość relacji z innymi ludźmi oraz przyrodą, która jest nie tylko gwarantem biologicznego przetrwania homo sapiens, lecz także bogatym źródłem przeżyć duchowych.

Swoją drogą Naess sądził, że materiały z konferencji w Bukareszcie zostały skonfiskowane przez reżim Nicolae Ceaușescu i przechowywane są gdzieś w archiwach Bukaresztu, dlatego korzystając z notatek ogłosił swoje poglądy w czasopiśmie „Inquiry” w 1973 r. Okazało się jednak po latach, że organizatorzy konferencji zebrali wszystkie materiały, aby przetłumaczyć je na język rumuński. Obecnie oryginalna wersja wykładu Naessa przetrwała jedynie w wersji rumuńskiej. Jest ona obszerniejsza niż ta z 1973 r., gdyż Naess omawia w niej zarówno struktury teoretyczne, jak i ruch płytkiej ekologii. Przetłumaczona została ponownie na język angielski przez Erlinga Schøllera i zamieszczona z komentarzem Pedera Ankera w czasopiśmie „The Trumpeter” (Vol. 24, Nr 1, 2008). Anker wyjaśnia okoliczności kształtowania się omawianej debaty, przedstawionej na III Konferencji organizowanej przez World Future Studies Federation, która odbyła się krótko po opublikowaniu słynnego raportu Klubu Rzymskiego „Granice Wzrostu” („The Limits to Growth”). Raport ten zdominował konferencyjne dyskusje i mimo że poruszał istotny problem kurczenia się zasobów planety, przedstawiał poszukiwanie wyjścia z kryzysu raczej za pomocą techniki i technologii niż zmian w istniejących systemach etycznych i politycznych. Większość uczestników konferencji popierała technokratyczne przesłanki przeciwdziałania degradacji środowiska, a wystąpienie Naessa odebrano jako atak na „płytką” perspektywę autorów raportu i Klubu Rzymskiego⁶.

Wizyta w Polsce

Podczas pobytu w Polsce latem 1992 r., na zaproszenie Pracowni na rzecz Wszystkich Istot, Arne Naess wygłosił wykład, w którym podkreślił wagę głębokiego zapytywania, podając przykłady głębokich pytań: „Dlaczego żyjemy tak, jak żyjemy? Jakie jest znaczenie życia? Jakie są najwyższe cele w życiu? Których wartości naprawdę niezbędnie potrzebujemy? A które dotyczą zaledwie komfortu i powierzchownej zabawy?”⁷. Profesor mówił także o potrzebie stawiania podstawowych pytań o sens technologii i stosunek człowieka do całej natury oraz o to, czy społeczne i polityczne struktury są odpowiednie do stawiania czoła kryzysowi ekologicznemu. Zaznaczył, że w ruchu ekologii głębokiej nie chodzi o zadawanie akademickich pytań, lecz o głębokie zapytywanie, problematyzowanie, podawanie w wątpienie. Motywem do zadawania pytań może być niepewność lub wątpliwość co do dotychczasowych koncepcji traktowania przyrody. Gdybyśmy więc mieli w kilku słowach scharakteryzować ruch głębokiej ekologii – kontynuuje Naess – moglibyśmy powiedzieć, że są to ludzie, którzy osobiście nie zgadzają się ze sposobem, w jaki żyjemy, z naszym stosunkiem do natury. Rzecznicy ekologii głębokiej to ci, których łączą pewne przekonania i sposób postępowania, który z tego wynika⁸.

Proces głębokiego zapytywania nie ma charakteru jedynie intelektualnego, lecz łączy się z zaangażowaniem emocjonalnym w zadawaniu pytań i poszukiwaniu odpowiedzi. Istotny jest tu zarówno aspekt subiektywny, czyli wypływający z indywidualnych przekonań jak i zintegrowanie przebiegu procesów intelektualnych z innymi procesami psychicznymi (dążenia, pragnienia, uczucia). Ważne jest tutaj twórcze połączenie owych intelektualnych poszukiwań z biologiczną, psychiczną i duchową całością⁹. Według Naessa intelektualne, akademickie, czysto abstrakcyjne rozważania na temat życia w harmonii z porządkiem natury są ważne, tak jak i określanie wartości gatunków z medycznego czy naukowego punktu widzenia. Lecz „człowiek posiada nie tyko rozum, ale i serce”¹⁰, dlatego niezbędne w ludzkim życiu są silne poglądy filozoficzne bądź religijne. Wśród zwykłych ludzi nie są one zwykle wyartykułowane, lecz jeśli się do nich odwołać, ukazują swoją siłę. Siła ich polega na oddziaływaniu na poziomy życia niezależne od rozważań intelektualnych, które często okazują się niewystarczające do realizacji przemiany postaw życiowych. Skłania do osobistych poszukiwań takiego sposobu życia, który mieściłby się w ramach głęboko ekologicznego myślenia, ale również światopoglądu lub wyznawanej religii. Głęboka ekologia ma więc swoje źródła w reakcji na pytania, które idą głębiej (go deeper) aniżeli pytania codzienne, techniczne czy naukowe. Każdy ciąg takich coraz to głębszych pytań prowadzi nas ze sfery codziennej, naukowej, technicznej właśnie w sferę filozoficzną¹¹. Jest wezwaniem, by poprzez zadawanie istotnych życiowo pytań, rozważyć nasz sposób postępowania wobec przyrody, dotrzeć do źródeł kryzysu ekologicznego i zainicjować głębokie przemiany zmierzające do jego przezwyciężenia. Zadawanie głębokich pytań jest więc metodą badawczą ekologii głębokiej. Wiąże się z mądrościowym podejściem Naessa do filozofii, które nie oddziela teorii od praktyki. Nawiązuje do najstarszych tradycji filozofowania oraz pobudza do dyskusji i zaangażowania się w tematykę problemów ekologicznych. Mimo, że metodzie tej ze względu na niezbyt precyzyjny sposób wyrażania poglądów i określania pojęć zarzuca się czasami nienaukowość, dla Naessa istotniejszy od przejrzystości filozofowania jest analizowany problem oraz zaproponowanie takiego teoretycznego i praktycznego zarazem modelu życia, który może przynieść konkretne efekty działaniach przeciwko degradacji środowiska¹².

Arne Naess twierdził, że ruch ekologii głębokiej będzie się rozwijał niezależnie od tego, co profesjonalni filozofowie będą publikowali na temat jego koncepcji. Zwolennicy ruchu głębokiej ekologii z aprobatą odnoszą się bowiem do różnych poglądów filozoficznych, tradycji kulturowych czy religijnych. Niektórzy jednak oczekiwali pewnych wyjaśnień co do istoty czy podstawy ruchu, pytając czy istnieje ogólna definicja ekologii głębokiej, czy jest to jedynie ruch z „irytująco niejasnymi wytycznymi”¹³. Aby więc ułatwić dyskusję na ten temat Naess zaproponował 4-poziomowy model normatywny, za pomocą którego starał się pokazać, że różne poglądy, filozofie czy religie mogą być teoretyczną podstawą do działań na rzecz ratowania przyrody. Twierdził, że żadna filozofia lub religia zarówno Zachodu czy Wschodu nie usprawiedliwia nieekologicznych praktyk ani nie może być ich filozoficzną podstawą. Główna bowiem cecha płytkiego ruchu ekologii to właśnie brak filozofii w ogóle, a nie filozofia, która jest nieekologiczna¹⁴. Walka ze zjawiskiem globalnego kryzysu ekologicznego wymaga więc nie tylko badań na gruncie nauk szczegółowych, ale także dogłębnej analizy filozoficznej, za pomocą której możemy dokonać sądów wartościujących obecny stan rzeczy. Bez filozofii nauka nie będzie wystarczająco motywująca do politycznych i indywidualnych wysiłków zmierzających do ochrony przyrody, ponieważ jak twierdzi Naess „nie możemy działać bez zasad”¹⁵.

Termin ekologia głęboka używany jest w literaturze przedmiotu zarówno jako określenie ruchu społecznego (szerokie znaczenie pojęcia), jak i osobistej filozofii Arne Naessa (wąskie znaczenie pojęcia). Naess rozróżniał jednak użycie terminów ekologia głęboka oraz ruch ekologii głębokiej. Pojęcie ruchu ekologii głębokiej odnosił do szerokiego ruchu społecznego na rzecz osiągnięcia ekologicznie stabilnej przyszłości świata, natomiast swoją własną ekocentryczną filozofię określał terminem ekologii głębokiej (lub częściej ekozofii T).

Ekologia głęboka jako ruch społeczny

Arne Naess wielokrotnie podkreślał rozróżnienie terminów ekologii głębokiej jako ekocentrycznej filozofii (takim osobistym systemem była jego ekozofia T) od międzynarodowego ruchu społecznego na rzecz ochrony przyrody i wszelkiego życia.

Kontrowersyjny termin ekologii głębokiej przemawiał do wyobraźni oferując bardziej duchowe otwarcie się na przyrodę, ale i zniechęcał potencjalnych zwolenników, którzy nie identyfikując się z takiego rodzaju osobistym doświadczaniem jedności przyrody, niejako automatycznie określani zostali „płytkimi”. Przeciwstawienie głęboki/płytki zawiera bowiem ocenę i według niektórych pejoratywny wydźwięk, co prowadzić może do niepotrzebnych podziałów wewnątrz ruchu prośrodowiskowego¹⁶. Devall i Sessions zaproponowali więc termin reformistyczny (naprawczy) jako alternatywę dla określenia płytki¹⁷, Fox rozróżnienie na ekocentyczny oraz antropocentryczny ruch ekologii¹⁸, a sam Naess zdając sobie sprawę z negatywnych konotacji nigdy nie używał określenia głęboki/płytki ekolog, zastępując je wyrażeniem zwolennika/rzecznika ruchu ekologii głębokiej/płytkiej. Chociaż Naess jest autorem pojęcia ekologii głębokiej, nie uważał się za twórcę ruchu głębokoekologicznego. Nadał jedynie nazwę i filozoficzne ramy dla pewnego rodzaju mądrości oraz tradycji obecnych w życiu człowieka od czasów starożytnych, począwszy od Buddy, Mistrza Zhuang, świętego Franciszka z Asyżu, poprzez osiemnasto- i dziewiętnastowieczną literaturę romantyczną, filozofię Henry’ego Davida Thoreau i Alfreda Northa Whiteheada, działalność Johna Muira i Aldo Leopolda. Ów ruch społeczny osiągnął swą kulminację w latach 60. i 70. ubiegłego wieku, w obliczu narastającego kryzysu ekologicznego. Był to szczególny czas pewnego przesunięcia myślowego, czas rewolucji społeczno-obyczajowej kwestionującej dotychczasowy porządek oparty na konsumpcjonizmie, materializmie i rywalizacji. Nastąpił zwrot ku duchowości Wschodu i filozofii ludów pierwotnych. Na całym świecie zaczęły pojawiać się głosy rozliczające człowieka z jego błędów wobec przyrody i dokonujące próby odpowiedzi na pytanie kim ów człowiek jest i jakie jest w niej jego miejsce. Mimo że międzynarodowy, długofalowy ruch ekologii głębokiej rozpoczął się od publikacji w 1962 r. „Milczącej wiosny” Rachel Carson, za przełomowy punkt dla refleksji ekologicznej uznaje się wydaną w 1948 r. książkę Aldo Leopolda „A Sand County Almanac” („Zapiski z Piaszczystej Krainy”)¹⁹. Głosy wskazujące na potrzebę ochrony przyrody słyszane były już wcześniej (wspomniany John Muir czy Henry David Thoreau, Ralph Waldo Emerson, a w Polsce m.in. Jan Gwalbert Pawlikowski, Władysław Szafer) jednak to Aldo Leopold podejmuje szczególny sposób myślenia o przyrodzie. Podkreśla on, że przyrodę należy chronić nie tyle ze względu na jej użyteczność dla człowieka jako źródła surowców i wrażeń estetycznych, lecz dlatego, że jest i posiada pełne prawo do istnienia w swej postaci²⁰. W swojej „Etyce Ziemi” („Land Ethic”)²¹ pisze o konieczności rozszerzenia etyki na ziemię, zwierzęta i rośliny na niej żyjące oraz zaprzestanie traktowania przyrody jako własności człowieka. Wyraża pogląd, że „jednostka jest członkiem wspólnoty, której części są wzajemnie od siebie zależne […] a etyka ziemi po prostu poszerza granice wspólnoty tak, że obejmuje ona również gleby, wody, rośliny i zwierzęta”²². Wprowadza i definiuje pojęcie sumienia ekologicznego, którego odbiciem jest właśnie etyka ziemi, a jej najważniejsza zasada mówi: „Słuszne jest to, co sprzyja zachowaniu spójności, stabilności i piękna wspólnoty biotycznej. Niesłuszne jest to, co temu nie sprzyja”²³.

Przełom lat 60. i 70. był czasem dostrzeżenia powagi problemu, wobec którego stanęła ludzkość. W tym czasie w magazynie „Science” ukazały się dwie ważne i szeroko dyskutowane prace, a wizja globalnego kryzysu ekologicznego stała się przedmiotem zainteresowania naukowców, polityków i humanistów²⁴. W 1968 r. biolog Garrett Hardin opublikował „The Tragedy of the Commons”²⁵, gdzie opisał tzw. zjawisko „tragedii wspólnot”, polegające na nadmiernej i nieuregulowanej eksploatacji zasobów, które wykorzystywane są wspólnie, lecz jako że nie są w niczyim posiadaniu, nie podlegają ochronie (np. powietrze, woda). Rok wcześniej ukazał się artykuł historyka Lynna White’a „The Historical Roots of our Ecologic Crisis”²⁶, w którym oskarża on religię (kulturę) judeochrześcijańską o wydatne przyczynienie się do kryzysu ekologicznego poprzez realizację biblijnego nakazu czynienia ziemi poddaną człowiekowi. Wielu uczonych (np. filozofowie John Passmore oraz Peter Singer) zgodziło się z jego tezą, jednak inni interpretowali chrześcijaństwo w duchu ekologicznym²⁷. W 1973 r. Arne Naess ogłosił w „Inquiry” swoje poglądy na temat głębokiego i płytkiego ruchu ekologicznego. Tego samego roku pojawiły się również inne, istotne dla myśli ekofilozoficznej, głosy: referat Richarda Sylvana (wówczas Routley’a) „Is There a Need for a New, an Environmental Ethic?”²⁸ przedstawiony podczas XV Światowego Kongresu Filozofii w Warnie oraz artykuł „Animal Liberation” Petera Singera, który ukazał się w „The New York Review of Books”²⁹. Mimo że to Naess ukuł termin ekologii głębokiej, a także jako pierwszy w Europie podniósł ten problem na skalę międzynarodową, w tym samym czasie za oceanem wielu Amerykanów krytykowało antropocentryzm, kładąc tym samym podwaliny pod międzynarodowy ruch głębokoekologiczny. Kluczowym wydarzeniem była konferencja w Clearmont (Kalifornia) w 1974 r. poświęcona prawom przyrody pozaludzkiej, inspirowana artykułem prawnym Christophera Stone’a z 1972 r. „Should Trees Have Standing – Toward Legal Rights for Natural Objects”, rozbudowanego i wydanego w postaci książki w 1974³⁰. W konferencji tej brali udział ci, którzy stali się intelektualnymi architektami ekologii głębokiej: George Sessions, współautor (z Billem Devallem) książki „Deep Ecology. Living as if nature mattered” (1985, polskie wydanie „Ekologia głęboka. Żyć w przekonaniu, iż Natura coś znaczy”, 1994), Paul Shepard, dowodzący w swoich pracach „The Tender Carnivore and the Sacred Game” (1973), „Nature and Madness” (1992) oraz wydanej pośmiertnie „Coming Back to the Pleistocene” (1998), że społeczności zbierackie były bardziej ekologicznie zorientowane i zdrowsze emocjonalnie od kultur rolniczych, a także Gary Snyder, którego nagrodzona Pullitzerem w dziedzinie poezji „Turtle Island” przedstawia wizję duchowości związaną z miejscem i tradycją kultur rdzennych – wartości tak istotnych dla ekologii głębokiej³¹.

Ekologia głęboka zarówno jako ruch społeczny, jak i filozofia rozwinęła się w różnych kierunkach. Wiele osób, które związane są z ekologią głęboką prowadzi teoretyczną i praktyczną działalność w oparciu o własny światopogląd, religię czy filozofię. Zgodne jest to z intencją Arne Naessa, który namawiał do tworzenia własnych, indywidualnych ekozofii, bazujących na różnorodnych fundamentalnych podstawach. W 1985 r. Devall i Sessions opublikowali swoją „Ekologię głęboką”, która stała się wydarzeniem zarówno dla akademickich filozofów jak i działaczy ekologicznych. Książka ta nie tylko rozpowszechniła filozofię Arne Naessa i idee ruchu społecznego ekologii głębokiej, ale przedstawiła pewien etap w naszym myśleniu o Ziemi i relacjach z nią oraz co istotne, wywołała zainteresowanie oraz szeroki odzew w postaci powstających w kolejnych latach publikacjach³². Australijski filozof Warwick Fox poszukując wspólnej płaszczyzny pomiędzy ekologią głęboką a psychologią transpersonalną, przestawił własną ekozofię pod nazwą ekologii transpersonalnej³³. Andrew McLaughlin z kolei mówi o konieczności uwzględnienia Ziemi i jej ekosystemów jako części naszej ideologii poprzez „budowanie mostów miedzy tradycjami społecznymi i przyrodniczymi” podkreślając potrzebę jedności pomiędzy sprawiedliwością społeczną a ochroną przyrody³⁴. Per Ingvar Haukeland (współautor z Arne Naessem „Life's Philosophy: Reason and Feeling in a Deeper World”, wydanie norweskie 1998, angielskie 2002) zdecydowany zwolennik ruchu ekologii głębokiej swoją ekozofię określa raczej jako ekologię głębi, skłaniając się ku duchowości i potrzebie odnowy poczucia świętości w przyrodzie. Dla niektórych działaczy głębokoekologicznych bardziej istotne jest osobiste doświadczenie i rytuały czerpiące z buddyzmu i kultur pierwotnych. Joanna Macy, Pat Fleming i John Seed opracowali propozycję warsztatów zwanych Zgromadzeniem Wszystkich Istot (Council of All Beings), które pomagają zobaczyć i odczuć świat z perspektywy innych istot żyjących³⁵. Część ekofeministek (jak Pasty Hallen) łączy ekologię głęboką z ekofeminizmem. Osobny nurt stanowi ekopsychologia, w znacznej mierze nawiązująca do ekologii głębokiej, z takimi postaciami jak Robert Greenway czy Theodore Roszak. Wyrasta także nurt ekoteologii, a teolodzy Matthew Fox, Thomas Berry czy Stanley P. Saunders interpretują chrześcijaństwo w duchu głębokoekologicznym³⁶. Do idei głębokiej ekologii nawiązywało i nawiązuje wielu myślicieli i działaczy ekologicznych, wśród których można wymienić takie nazwiska jak: Dolores LaChapelle, Wendell Berry, John Livingston, Felix Guattar, Kirkpatrick Sale, Stephan Harding, Vandana Shiva, Edward Goldsmith, Jerry Mandera, Hunter Lovins³⁷.

Życie i sylwetka Arne Naessa

Arne Naess urodził się 27 stycznia 1912 r. w zamożnej rodzinie jako najmłodsze dziecko. Już we wczesnym dzieciństwie zafascynował się naturą, w tym górami. W góry jeździł z matką i rodzeństwem do letniego domku w Ustaoset nad jeziorem Ustevatn, stamtąd realizował częste górskie wędrówki.

Jako piętnastolatek wybrał się samotnie w najwyższe góry Norwegii – Jotunheimen. Spotkał tam starego człowieka, którego opowieści o górskiej naturze, a także surowy i prosty styl życia zachwyciły i uświadomiły, jak niezwykła więź może łączyć człowieka z górami. Wiele lat później pisał: „Ta refleksja utwierdziła mnie w pokorze i szacunku człowieka wobec gór, pokazała, jak powinien wyglądać stosunek człowieka do przyrody. Pokora ta jest konsekwencją znacznie głębszych uczuć, konsekwencją sposobu rozumienia siebie jako części natury w szerokim tego słowa znaczeniu”³⁸.

Miłość do gór i pasja wspinaczki zaowocowała uczestnictwem w pierwszej norweskiej ekspedycji, która zdobyła szczyt Tirich Mir w Pakistanie w 1950 r. Naess poprowadził również kolejną wyprawę w 1964 r. Natomiast w 1971 r. wraz z dwoma innymi Norwegami – filozofem Sigmundem Kvaløyem oraz Nielsem Faarlundem³⁹ – wziął udział w „antyekspedycji” na Guar Shankar w Himalajach, zwracając się do nepalskiego rządu o zakaz prowadzenia ekspedycji w rejon tego szczytu⁴⁰.

Już w szkole średniej Naess wykazywał zainteresowanie filozofią, zwłaszcza Spinozy, oraz prozą Ibsena i Dostojewskiego. Maturę zdał w 1930 r. i rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie w Oslo. Wkrótce potem wyjechał do Paryża, a wiosną 1934 r. przybył do Wiednia, gdzie został członkiem Koła Wiedeńskiego. W Wiedniu Naess zaangażował się w psychoanalizę.

Mając zaledwie 24 lata został doktorem filozofii Uniwersytetu w Olso w 1936 r. Rok później zaczął realizować swoje wielkie marzenie o zamieszkaniu u stóp masywu Hallingskarvet i przy pomocy miejscowych drwali rozpoczął budowę chaty. Nazwał ją Tvergastein co oznacza „skrzyżowane kamienie” – od ostrych kwarcowych kryształów, w które obfitują okoliczne kamienne głazy. Było to jego ukochane miejsce, prawdziwy dom. Wracał tam regularnie, spędzając w swojej pustelni w sumie około 12 lat. To szczególne miejsce zapewniało mu ciszę, kontakt z naturą, umożliwiało zupełną koncentrację. Tam oddawał się filozofowaniu i tam powstały jego najważniejsze prace. W 1995 r. wydał książkę ilustrowaną pięknymi zdjęciami fotografa Johana Bruna: „Det gode lange livs far: Hallingskarvet sett fra Tvergastein” („Ojcze dobrego długiego życia: Halingskarvet oglądane z Tvergastein”), która jest obrazem egzystencji filozofa w ukochanym miejscu, dając wyraz temu jak ważnym rozdziałem życia było dla niego Tvergastein.

W 1938 r. Naess został zaproszony do Instytutu Psychologii Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley przez pionierów behawioryzmu. Współpracował między innymi w Edwardem Tolmanem obserwując zachowania szczurów, które uzupełniał obserwacjami naukowców próbujących zrozumieć zachowania tych zwierząt. Obserwacje te były wczesną próbą podjęcia środowiska jako przedmiotu badań i utwierdziły go w przekonaniu o wartościach pozaludzkiego istnienia. Konkluzją jego obserwacji było stwierdzenie, że istnieje „jeden charakterystyczny aspekt życia wspólny dla wszystkich istot żywych posiadających pewne zdolności oraz rozwinięty układ nerwowy: dostrzeganie różnych możliwości oraz wybieranie spośród nich”. Zdolność tę uznał za główną cechę istot żywych⁴¹.

Po powrocie z Berkeley Naess otrzymał tytuł profesora Uniwersytetu w Olso. Mając zaledwie 27 lat został najmłodszym profesorem w historii Norwegii i od razu zaangażował się w szereg projektów reformujących system szkolnictwa wyższego w kraju. Obowiązki profesora Uniwersytetu w Oslo pełnił przez 30 lat (1939-1969). W tym czasie wykonywał prace administracyjne, nauczał, prowadził badania. Jego zasługi dla rozwoju powojennej filozofii i nauk społecznych w Norwegii są ogromne. W latach 1939-1954 był jedynym profesorem filozofii w kraju.

W 1958 r. Naess założył pismo „Inquiry”, które prezentowało różne punkty widzenia światowej myśli filozoficznej. Duży wpływ na Naessa miała także filozofia Spinozy i dzieła Gandhiego.

W 1969 r. Arne Naess ku zdumieniu wszystkich zrezygnował z pracy na Uniwersytecie, by zacząć „wreszcie żyć a nie funkcjonować”. Zwolniony z profesorskich obowiązków miał więcej czasu na filozofowanie o relacjach człowieka z naturą. Nie oznaczało to, że po 1969 r. przestał działać w innych obszarach, jednak również tam szczególny nacisk kładł na aspekty związane z ekofilozofią (np. systemy normatywne, filozofia Spinozy czy nauki Gandhiego). Odwrót od filozofii akademickiej w stronę ekologii nie był też nagłą zmianą w życiu Naessa. Wręcz przeciwnie, dwie podstawowe cechy jego prac dotyczących semantyki miały również fundamentalne znaczenie dla jego filozofii ekologicznej. Po pierwsze, Naess rozumiał świat w kategoriach relacyjnych. Słowa, sugerował, mają znaczenie tylko w stosunku do innych słów w konkretnych sytuacjach, tak życie ludzkie może istnieć tylko w sieci relacji z tym, co pozaludzkie. Po drugie, twierdził, że cele takie jak komunikacja czy ochrona środowiska są osiągane poprzez ciągły proces dotarcia do zrozumienia na podstawie różnych punktów wyjścia.

Arne od dziecka związany był mocno z przyrodą, a groźba światowego kryzysu ekologicznego spowodowała, że uznał, iż nadszedł czas, by filozofia pomogła ludziom wyjść z chaosu i zagrożenia⁴². Naess już wcześniej próbował angażować się w działania na rzecz ochrony przyrody. W 1945 r. wstąpił do Norweskiego Towarzystwa Turystycznego (Den Norske Turistforening – DNT) mając nadzieję, że uda mu się przekonać jego zarząd do większej troski o środowisko i ochronę dziewiczych terenów. W latach 60. wraz z Sigmundem Kvaløyem był członkiem studenckiej organizacji na rzec ochrony przyrody (SMN – Samarbeidsgruppene for Natur – og Miljøvern), która m.in. organizowała protesty przeciwko budowie elektrowni wodnej na wodospadzie Mardøla oraz tamie w okolicach miasta Alta⁴³. Jednak dopiero książka Rachel Carson „Milcząca wiosna”, kontrowersje i poruszenie jakie wywołała wśród opinii publicznej, uświadomiła Naessowi, że istnieje realna możliwość walki o ochronę przyrody i ocalenie Ziemi.

Pojęcia „ekologii głębokiej” użył Naess po raz pierwszy na wykładzie wygłoszonym w Bukareszcie podczas Trzeciej Konferencji Badań nad Przyszłością Świata w 1972 r. Rok później podsumowanie wykładu opublikowane zostało w czasopiśmie „Inquiry”⁴⁴, gdzie nakreślił genezę ruchu ekologicznego i wskazał na jego związki z etyką poszanowania natury i wewnętrznej wartości wszystkich istot. Wyróżnił płytki ruch ekologiczny (shallow ecology movement), który określił jako „walkę z zanieczyszczeniami środowiska i wyczerpywaniem zasobów”, którego głównym celem jest „zdrowie i dobrobyt człowieka w krajach rozwiniętych”, oraz dalekosiężny ruch głębokiej ekologii (long-range deep ecology movement), odrzucający antropocentryzm na rzecz biosferycznego egalitaryzmu i idei wewnętrznej wartości wszystkich istot. To rozróżnienie między antropocentryczną a biocentryczną formą ochrony środowiska jest sercem ekologii głębokiej, krytykującej powszechnie przyjęty pogląd, że świat przyrody ma wartość jedynie utylitarną.

W 1974 r. Naess opublikował książkę „Økologi, samfunn og livsstil: Utkast til en økosofi”⁴⁵ („Ekologia, społeczeństwo i styl życia: Zarys ekozofii”), w której przedstawił ideę „ekozofii” – filozoficznej mądrości, systemu wartości i sposobu postrzegania przyrody oraz człowieka. W kolejnej dekadzie Naess kontynuował idee dotyczące ekologii głębokiej, jednak dopiero prace dwóch kalifornijskich naukowców: Billa Devalla (socjologa Uniwersytetu Stanowego Humboldta) oraz George’a Sessionsa (filozofa Sierra College) przyczyniły się do popularyzacji myśli Naessa. W 1984 r. podczas wędrówki po kalifornijskiej Dolinie Śmierci, Naess i Sessions podsumowali swoje piętnastoletnie przemyślenia dotyczące ekologii głębokiej i zebrali je w formie ośmiu zasad, znanych jako platforma ekologii głębokiej. Reguły te są sformułowane przejrzyście i bezstronnie, z nadzieją, że mogą być zrozumiane i aprobowane przez ludzi różnych religii, filozofii, światopoglądów czy przynależności politycznych, pod warunkiem, że odczuwają oni wspólną troskę o planetę. Zwolenników ruchu ekologii głębokiej łączy świadomość konieczności ochrony spójności społeczności ekologicznych, a także wartości ekocentryczne⁴⁶.

Platforma zaproponowana przez Naessa i Sessionsa zawiera najbardziej ogólne zasady, których zadaniem jest jednoczenie zwolenników ekologii głębokiej w zakresie wspólnych projektów, celów i wartości. Nie są to zasady, których należy nauczyć się na pamięć, a jedynie lista punktów odniesienia, metodologia pomocna w procesie głębokiego zapytywania o to, co należy zrobić by uczynić świat lepszym.

Arne Naess rozwijał swoją myśl ekofilozoficzną przez wiele kolejnych lat. Jego zainteresowania oscylowały wokół problemów filozoficznych, naukowych i społecznych. Jest autorem wielu publikacji z różnych zagadnień filozoficznych. W ciągu swojego długiego życia napisał ponad 30 książek i 400 artykułów oraz około 300 nieopublikowanych. Jego imponująca bibliografia, często wielojęzyczna (pisał po norwesku, angielsku, niemiecku i francusku; znał również grekę, łacinę i sanskryt) została zebrana w formie 10 tomów przez wydawnictwo Springer i wydana w 2005 r. pt. „The Selected Works of Arne Naess (SWAN; Dzieła Wybrane)”. Zbieranie, selekcja i tłumaczenie i redagowanie materiałów trwało ponad 10 lat. Dzieło to prezentuje myśl filozoficzną profesora, która kulminację osiąga w ostatniej części zatytułowanej „Deep Ecology of Wisdom”, gdzie ruch ekologii głębokiej i ekozofia łączą wiele różnych elementów w jeden podgląd⁴⁷.

Naess podróżował po całym świecie głosząc idee życia w pokoju i harmonii z przyrodą. Gościł również w Polsce na zaproszenie Stowarzyszenia Pracownia na rzecz Wszystkich Istot w 1992 r. w ówczesnej siedzibie stowarzyszenia w Dolinie Wapienicy w Bielsku-Białej. Był wielokrotnie nagradzany, m.in. nagrodą Fridjofa Nansena (1983), nagrodą Mahatmy Gandhiego (1994), The Nordic Prize Szwedzkiej Akademii (1996) i Królewską Nagrodą św. Olafa (2006). Otrzymał doktoraty honoris causa Uniwersytetu Sztokholmskiego oraz Norweskiego Uniwersytetu Sportu i Wychowania Fizycznego. Był także honorowym członkiem Norweskiego Klubu Wspinaczkowego oraz Norweskiego Towarzystwa Turystycznego. Osobiście angażował się w działania na rzecz pokoju, sprawiedliwości społecznej oraz ruchów środowiskowych i antyglobalizacyjnych, finansowo wspierał organizacje charytatywne. Dla Norwegów stał się swego rodzaju ikoną, ceniony nie tylko za swoją filozofię, ale także za aktywność społeczną, poczucie humoru i pozytywne podejście do życia. Jedna z jego ostatnich książek, „Life's Philosophy: Reason and Feeling in a Deeper World”, której współautorem jest Per Ivar Haukeland, zdobyła w Norwegii ogromną popularność będąc na liście bestsellerów przez wiele miesięcy⁴⁸. Dzieło to jest pochwałą emocji, pluralizmu, nieskończonej złożoności życia i przyrody, która była dla Naessa niezwykle ważna.

Okresy pracy twórczej i dyskusji filozoficznej przeplatał z wysiłkiem fizycznym. Naess był doświadczonym wspinaczem i alpinistą, jednym z lepszych w Europie w latach swojej młodości i kontynuował tę pasję przez całe swoje życie. Jeździł również na nartach, zarówno biegowych, jak i zjazdowych, trenował boks, grał w tenisa.

Arne Naess nie oddzielał swojego życia zawodowego i osobistego, oba odzwierciedlały jego zainteresowania i pasje. Żył aktywnie, podkreślając wagę pozytywnych uczuć i związków opartych na szacunku. Umiał cieszyć się życiem, istotna była dla niego jego jakość, a nie luksus i konsumpcjonizm. Alan Drengson, jego wieloletni przyjaciel i współpracownik, tak o nim napisał: „Jego sposób bycia w naturze, tak jak we wspinaczce, skupiał się na teraźniejszości, wrażliwości na każdą żyjącą istotę i otaczający go świat. W ten sposób razem odkrywaliśmy przyrodę. Gdy ostatni raz spacerowaliśmy razem po lesie w 2005 r., wciąż zatrzymywał się i mówił: „»posłuchaj muzyki« wskazując na szum pobliskiego strumienia, czy śpiew wiatru w koronach drzew”⁴⁹. Zmarł w Oslo 12 stycznia 2009 r. w wieku 96 lat. Pochowany został na cmentarzu Ris Urnelund.

Monika Kowalczyk

Artykuł przygotowany na podstawie pracy doktorskiej Moniki Kowalczyk zatytułowanej „Człowiek ekologiczny w kulturze fizycznej. Ekologia głęboka jako filozoficzny fundament integracji człowieka i natury”.

Wybór, układ, redakcja tekstu: Grzegorz Bożek

Monika Kowalczyk – podchodzi z Opolszczyzny, od wielu lat mieszka w Krakowie. Absolwentka wydziału Turystyki i Rekreacji na Akademii Wychowania Fizycznego (2002 r.). Przez wiele lat związana zawodowo z branżą turystyczną, w 2018 r. ukończyła studia doktoranckie na wydziale Wychowania Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie. Doktorat obroniła w lutym 2019 r., analizując związki między filozofią ekologii głębokiej a kulturą fizyczną. W wolnym czasie spaceruje z córkami po lesie i fotografuje.

Przypisy:
1. D. Rothenberg, Is it painful to think? Conversations with Arne Naess, University of Minessota Press, Minneapolis 1993, s. 131-132.
2. Tamże, s. 60.
3. A. Naess, The shallow and the deep, long-range ecology movement. A summary, [w:] A. Drengson, Y. Inoue (red.) The Depp Ecology Movement. An Introductory Anthology, North Atlantic Books, Berkeley, California, 1995, s. 4.
4. A. Drengson, The Deep Ecology Movement, „The Trumpeter. Journal of Ecosophy” Vol. 12, Nr 3, 1995, trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/313/475 [dostęp: 17.08.2022].
5. S. Bodian, Simple in Means, Rich in Ends: Conversation with Arne Naess, [w:] G. Sessions (red.), Deep Ecology for the 21st Century, Shambhala Publications, Boston 1995, s. 27-28; (wywiad ten po raz pierwszy wydrukowany został w „The Ten Directions” [Lato/Jesień 1982], Zen Center, Los Angeles).
6. Zobacz: P. Anker, Deep ecology in Bucarest, „The Trumpeter: Journal of Ecosophy”, Vol. 24, Nr 1, 2008, trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/1028/1400 [dostęp: 17.08.2022].
7. A. Naess, Rozmowy, Zeszyty Edukacji Ekologicznej „Pracowni na rzecz Wszystkich Istot” z. 2, Bielsko-Biała 1992, s. 22-23.
8. Tamże, s. 10, 24.
9. J. Kulasiewicz, Głęboka ekologia Arne Naessa, Zeszyty Edukacji Ekologicznej „Pracowni na rzecz Wszystkich Istot”, Bielsko Biała 1993, s. 42-44.
10. A. Naess, A Defense of Deep ecology Movement [w:] N. Witoszek, A. Brennan (red.) Philosophical dialogues. Arne Naess and the Progress of Ecophilolosophy, Rowman&Littlefield Publishers Inc, 1999, s. 122.
11. W. Fox, Toward a Transpersonal Ecology. Developing New Foundations for Environmentalism, A Resurgence Book, Green Books Ltd, Devon, UK, 1995, s. 92.
12. J. Kulasiewicz, Głęboka ekologia Arne Naessa, wyd. cyt., s. 37-46.
13. A. Naess, The Basics of Deep Ecology, „The Trumpeter: Journal of Ecosophy”, Vol. 21, Nr 1 (2005) trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/44/39 [dostęp 20.08.2022].
14. A. Naess, Deepness of Questions and the Deep Ecology Movement [w:] A. Drengson (red.), The Selected Works of Arne Naess (SWAN),Wydawnictwo Springer, Netherlands, 2005 , tom X, rozdział IV, s. 27-29; Zobacz także: W. Fox, Toward a transpersonal…, wyd. cyt., s. 94.
15. A. Naess, Ecology, community and lifestyle. An outline of ecosophy, Cambridge University Press, 1989, s. 40-41.
16. Zobacz: G. Suttle, Deep Ecology by Any Other Name, „Earth First!”, 23 wrzesień 1986 r., p. 26; J. Passmore, Political Ecology: Responsibility and Environmental Power, „The Age Monthly Review”, Nr 2/1983, s. 15.
17. Zobacz; B. Devall, G. Sessions, Ekologia głęboka. Żyć w przekonaniu, iż Natura coś znaczy, tłum. E. Margielewicz, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa 1994, s. 16; A. Drengson, Y. Inoue, Introduction, [w:] A. Drengson, Y. Inoue (red.), The Deep Ecology Movement…, wyd. cyt., s. xix.
18. W. Fox, Toward a transpersonal ecology…, wyd. cyt., s. 144.
19. Polskie tłumaczenie Rafała Kotlickiego i Jerzego Pawła Listwana zostało wydane przez Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot w 2004 r., nakład został wyczerpany: pracownia.org.pl/publikacje/zapiski-z-piaszczystej-krainy.
20. R. Okraska, Obrońca znikającej dziczy – wstęp do polskiego wydania [w:] A. Leopold, Zapiski z Piaszczystej Krainy, Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Bystra k. Bielska-Białej 2004, s. 12.
21. Esej znajdujący się w III części publikacji „Zapiski z Piaszczystej Krainy”.
22. A. Leopold, Zapiski z Piaszczystej Krainy…, wyd. cyt., s. 250-252.
23. Tamże, s. 276.
24. Rok 1963 ONZ ogłosiła Rokiem Ochrony Środowiska. W 1969 r. ogłoszono tzw. Raport Sekretarza Generalnego ONZ U‘Thanta Człowiek i środowisko dotyczący stanu środowiska w różnych regionach świata. W 1970 r. po raz pierwszy obchodzono Dzień Ziemi, w 1971 r. podpisano Konwencję Ramsarską, a 1972 r. odbyła się Światowa Konferencja UNESCO ds. Ochrony Środowiska Człowieka w Sztokholmie, gdzie o ekologii mówi się w dwóch znaczeniach: jako nauce i działalności ochroniarskiej.
25. G. Hardin, The Tragedy of the Commons, „Science”, 13 Dec 1968, Vol. 162, Issue 3859, s. 1243-1248 science.org/doi/10.1126/science.162.3859.1243 [dostęp: 20.08.2022].
26. L. White Jr., The historical roots of our ecological crisis, „Science”, 10 Mar 1967, Vol. 155, Issue 3767, s. 1203-1207 science.org/doi/10.1126/science.155.3767.1203 [dostęp: 30.12.2016].
27. Zobacz: R. Sadowski, Filozoficzny spór o rolę chrześcijaństwa w kwestii ekologicznej, Towarzystwo Naukowe Franciszka Salezego, Warszawa 2015.
28. Proceedings of the XV World Congress of Philosophy, 17-22 September 1973, Varna, Bulgaria, Sofia Press,1973, s. 205-210 iseethics.files.wordpress.com/2013/02/routley-richard-is-there-a-need-for-a-newan-environmental-ethic-original.pdf [dostęp 28.12.2016].
29. P. Singer, Animal Liberation [w:] „The New York Review of Books” April 5, Vol 20, No. 5, 1973, nybooks.com/articles/1973/04/05/animal-liberation [dostęp 17.08.2022]; W 1975 r. wydano książkę pod tym samym tytułem. W Polsce książka „Wyzwolenie zwierząt” w tłumaczeniu Anny Alichniewicz ukazała się w 2004 r. nakładem PWN.
30. Ch. Stone, Should Trees Have Standing? Toward Legal Rights for Natural Objects, „Southern California Law Review” 45 (1972), 450-501; Ch. Stone, Should Trees Have Standing? Toward Legal Rights for Natural Objects, William Kaufmann, San Francisco, 1974.
31. M. Zimmerman, B. Taylor, Deep Ecology, [w:] B. Taylor (red.), The Encyclopedia of Religion and Nature, London: Continuum 2005, s. 456-460.
32. B. Rok, Przedmowa do wydania polskiego [w:] B. Devall, G. Sessions, Ekologia głęboka…, wyd. cyt., s. 9.
33. Zobacz: W. Fox, Toward a transpersonal ecology…, wyd. cyt.
34. Zobacz: A. McLaughlin, Regarding Nature: Industrialism and Deep Ecology, SUNY Press, 1993.
35. Zobacz: J. Seed, J. Macy, P. Fleming, A. Naess, Myśląc jak góra. Zgromadzenie Wszystkich Istot, tłum. zbiorowe, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa 1992 (wydanie oryginalne: J. Seed, J. Macy, P. Fleming, A. Naess, Thinking Like a Mountain: Towards a Council of All Beings, Philadelphia, Pennsylvania: New Society, 1988).
36. M. Zimmerman, B. Taylor, Deep Ecology, [w:] B. Taylor (red.), The Encyclopedia of Religion and Nature, London: Continuum 2005, s. 456.
37. A. Rubacha, Ekologia głęboka po 38 latach [w:] „Dzikie Życie”, nr 9/2010, s. 5-7, dzikiezycie.pl/archiwum/2010/wrzesien-2010/ekologia-gleboka-po-38-latach [dostęp 17.08.2022].
Albert Rubacha (1972-2013), członek Pracowni na rzecz Wszystkich Istot, autor kilku artykułów opublikowanych na łamach „Dzikiego Życia” poświęconych głębokiej ekologii. W 2008 r. odwiedził prof. Arne Naessa tuż przed jego śmiercią.
38. A. Naess, Modesty and the Conquest of Mountains, [w:] A. Drengson, B. Devall (red.) The Ecology of Wisdom. Writings by Arne Naess, Counterpoint, Berkeley 2008, s. 67.
39. Rozmowa z Nilsem Faarlundem „Natura Domem Kultury” na łamach „Dzikiego Życia”, nr 10/2019, s. 2-7, dzikiezycie.pl/archiwum/2019/pazdziernik-2019/natura-domem-kultury-rozmowa-z-nilsem-faarlundem [dostęp 17.08.2022].
40. A. Naess, Mountains and Mythology, „The Trumpeter: Journal of Ecosophy”, Vol 12, Nr 4, 1995, trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/294/434 [dostęp: 17.08.2022].
41. D. Rothenberg, Is it painful to think?..., wyd. cyt., s. 43.
42. D. Rothenberg, Introduction [w:] A. Naess, Ecology, community and lifestyle. Outline of ecosophy, Cambridge University Press, 1989, s. 1.
43. Protesty w przeciwko budowie tamy i elektrowni wodnej na rzece Alta w północnej Norwegii trwały od 1979 do 1980 r. Obszar ten zamieszkiwany był przez lapońską ludność z plemienia Sami, a budowa tamy miała spowodować zniszczenie ich wioski oraz zaburzyć migrację reniferów. Arne Naess 14 stycznia 1980 r. uczestniczył w akcji protestacyjnej, w której brało udział około 800 osób, z czego około 70 przykuło się łańcuchami do lodowej ściany. Przeciwko protestującym skierowano 600 policjantów (1/4 krajowej siły policyjnej), którzy usunęli protestujących. Akcja ta była szeroko relacjonowana w mediach. Tama na rzece została w ostateczności zbudowana, lecz aktywiści biorący w niej udział doprowadzili do uchwalenia prawa chroniącego kulturę i język Sami, oraz zapewnienie im większej autonomii; zobacz: nvdatabase.swarthmore.edu/content/saami-and-norwegians-protest-construction-alta-dam-norway1979-1981 [dostęp: 20.06.2016].
44. A. Naess, The shallow and the deep, long-range ecology movement. A summary, [w:] A. Drengson, Y. Inoue (red.) The Depp Ecology Movement. An Introductory Anthology, North Atlantic Books, Berkeley, California, 1995, s. 3-9.
45. Pozycja ta została przeredagowana i przełożona na język angielski przez Davida Rothenberga i Arne Naessa dopiero w 1989 r. po tytułem „Ecology, community and lifestyle. An outline of ecosophy”, Cambridge University Press, 1989.
46. A. Drengson, The deep ecology movement, „The Trumpeter: Journal of Ecosophy”, Vol. 12, Nr 3, 1995, s. 3-4, trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/313/475 [dostęp 17.08.2022].
Osiem zasad głębokiej ekologii na łamach „Dzikiego Życia” w tekście „8 zasad głębokiej ekologii” nr 7-8/2020, s. 4, dzikiezycie.pl/archiwum/2020/lipiec-i-sierpien-2020/8-zasad-ekologii-glebokiej [dostęp 17.08.2022].
47. A. Drengson, Introduction. The life and work of Arne Naess [w:] A. Drengson, B. Devall (red.), The Ecology of Wisdom…, wyd. cyt., s. 12.
48. Tamże, s. 4-5.
49. A. Drengson, Communication Ecology of Arne Naess (1912-2009), „The Trumpeter: Journal of Ecosophy”, Vol. 26, Nr 2, 2010, trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/1202 [dostęp 17.08.2022].