Dzikość – poznajmy, żeby pokochać i ochronić

W jedno popołudnie przeczytałam pasjonujące opowieści o zwierzętach pt. „Spotkania z nagą małpą” autorstwa Roberta Jurszy. Tytuł książki nie jest przypadkowy – my ludzie jesteśmy zwierzętami – mniej owłosionymi małpami, nakładającymi maskę cywilizacji na instynkty, popędy i zachowania, które współdzielimy z naszymi braćmi starszymi¹, podążając wspólnie tą samą ścieżką ewolucji.

To niedługa pozycja (176 stron), którą lekko się czyta dzięki przyjaznemu językowi. Można też do niej wielokrotnie wracać, jako że jest gęsta i bogata w treści, z obszerną naukową bibliografią. „To książka o spotkaniu raczej zwierząt pozaludzkich z ludźmi niż ludzi ze zwierzętami pozaludzkimi” – pisze autor we wstępie. Na czym polega różnica? Bohaterami jest sześć zwierząt – konkretnych osobników, a może nawet osób – jednostek, które miały swoje cele i pragnienia, zaś piszący próbuje zrozumieć ich punkt widzenia, potrzeby, odczucia podczas spotkań z ludźmi. To nie one inicjowały kontakty z ludźmi, a najczęściej właśnie one poniosły największe konsekwencje.

Jednocześnie autor pokazuje, że te przypadki nie są odosobnione. W tle każdej historii pojawiają się przykłady podobnych praktyk stosowanych przez ludzi nagminnie wobec dziesiątek, a bywa że i tysięcy innych istot. Tak więc jest to też książka o śmierci – wszak „zbyt często bywamy śmiertelnym zagrożeniem dla innych zwierząt”. Dlatego jesteśmy im winne/winni przynajmniej pamięć.

Nie ma tu jednak zbytecznego sentymentalizmu, bambinizmu czy łatwej antropomorfizacji. Za to znajdziemy popularyzację rzetelnie udokumentowanych naukowych odkryć badaczy zachowań zwierząt z ostatnich lat. Na przykład: umiejętność posługiwania się narzędziami, a nawet ich wykonywania przez delfiny czy naczelne; rytuały („tańce deszczu”) będące być może doświadczeniem duchowym, quasi-religijnym u szympansów; przykłady przyjaźni i sympatii, także międzygatunkowych; objawy empatii, skłonności do odwzajemniania przysług, swego rodzaju poczucia sprawiedliwości; świadomość śmierci czy możliwość przeżywania i wyrażania żałoby.

Wszak my – ludzie – nie pojawiliśmy się w próżni, z niczego, tylko po prostu bardziej rozwinęliśmy niektóre istniejące już wcześniej cechy: „moralność w mniej wyrafinowanych formach istnieje również u innych gatunków, zwłaszcza że ta występująca w ludzkich społecznościach nie pojawiła się nagle, ale stanowi kontynuację i rozwinięcie zjawisk, które zaistniały wcześniej w ewolucji naszego gatunku”.

Co poruszyło mnie najbardziej przy czytaniu każdej opowieści?

1. Delfin butlonosy Peter i krótka historia wzajemnych stosunków ludzie – delfiny, w tym prób nauczenia tych zwierząt mówienia po angielsku mimo tak różnej anatomii od naszej. Odczarowanie ich seksualności – seks działa u nich jako społeczne spoiwo, podobnie jak u szympansów karłowatych bonobo. Pytanie o sens istnienia delfinariów, w których te bardzo inteligentne istoty są trzymane w nienaturalnych warunkach, nierzadko w izolacji, otępiane środkami uspokajającymi.
2. Szympans Dawid Sinobrody – bohater badań Jane Goodall, dzięki któremu nastąpiła przemiana społeczna w ludzkich postawach wobec naczelnych. Jednym z jej owoców jest przełomowa Światowa Deklaracja Praw Małp Człowiekowatych ciągle czekająca na przyjęcie przez ONZ. Są w niej zapisane wydawałoby się podstawowe prawa – do życia, do wolności, zakaz tortur. Znamienne zdanie, że „złożoność życia naczelnych otworzyła nam oczy na bogactwo społecznego i uczuciowego życia innych zwierząt”.
3. Nasza polska łosza Matylda Rupieciowska i przykłady postrzegania łosia jako zwierzęcia szczególnego, komicznego i niezdarnego, „kunia amerykańskiego”, a także historia ochrony łosi na terenie Polski; w tym analiza narracji władz ostatnich lat „usprawiedliwiających” odstrzały tych zwierząt.
4. Wiking z Białowieży – „żubr, co się zowie”! Jak się urodził w 1996 r., jak żył w pobliżu ludzi i nigdy nikogo nie zaatakował, jak zmarł w 2017 r., wyjątkowo śmiercią naturalną, godną i spokojną.
   Niestety „są na świecie ludzie skłonni zapłacić naprawdę duże pieniądze za zabicie jakiegoś rzadkiego i chronionego zwierzęcia, by zabrać sobie do domu jego głowę, poroże albo skórę”. Autor podaje przykłady, kiedy ewentualnie może to mieć uzasadnienie i dlaczego nie w dzisiejszej Polsce. Raport Greenpeace z 2017 r. pokazał absurdalny proceder komercyjnych polowań na żubry – wszak gatunek ściśle chroniony – „najpierw odtwarza się gatunek za grube pieniądze, w ogromnym stopniu dzięki środkom unijnym, a potem napycha sobie kieszeń przez sprzedaż polowań czy mięsa z tych zwierząt”.
5. Wilczyca Gudrun, a przy tej okazji również historie wilków Kazana, Kamyka czy Aureliusza – to wilki niebojące się ludzi w wyniku prób oswajania ich od małego lub dokarmiania. Z jednej strony ludzka nieodpowiedzialność w zbliżaniu się do tych zwierząt, z drugiej typowe antywilcze lęki niemające pokrycia w rzeczywistości.
6. Wreszcie jedyny ptak w tym zestawie – Pan Gawron nielegalnie postrzelony przez niedouczonego myśliwego i opowieść o Ptasim Azylu – dlaczego podjęto się jego leczenia i czemu ostatecznie ptak zmarł, w kontraście do innego pacjenta kruka Odyna. To wszystko na tle niechęci do ptaków krukowatych, opisu barbarzyńskiego i zupełnie niedziałającego zwyczaju „krzyżowania” ich dla odstraszenia innych ptaków, tępienia ich zarówno na wsiach, jak i w miastach. Podczas gdy „gawron znalazł się na wydanej pod koniec grudnia 2020 roku Czerwonej liście ptaków Polski z kategorią VU, czyli gatunku narażonego na wyginięcie”, ponieważ wielkość lokalnej populacji w ciągu ostatnich lat skurczyła się o 57 procent!
   Sprawa zabójstwa Pana Gawrona ciągle trwa: „Na sali sądowej zderzyły się dwa światy. Z jednej strony wrażliwość na zwierzęce cierpienie, a z drugiej strony facet, który rości sobie prawo do regulowania populacji gawronów, a w dodatku myli je z krukami”.

Książka Roberta Jurszy nie jest czytanką dla dzieci o dobrych zwierzątkach, które ratują ludzi z opresji. Jest uczciwym spojrzeniem na istoty pozaludzkie i los, jaki im gotujemy. Głęboko wierzę, że im więcej takich opowieści pojawia się w naszej przestrzeni, tym więcej będziemy robić miejsca dla dzikiego życia obok nas.

Wszystkie cytaty pochodzą z książki „Spotkania z nagą małpą. Opowieści o zwierzętach”.

Barbara Ewa Wojtaszek

Barbara Ewa Wojtaszek – kiedyś polonistka i anglistka, dzisiaj kotrenerka Szkoły Integralnej Ekopsychologii „Dzikiego Rysia” Kulika, organizatorka społecznościowa w Fundacji Rzecz Społeczna, prezeska zarządu Fundacji Klub Myśli Ekologicznej, aktywistka Śląskiego Ruchu Klimatycznego.

Przypis:
1. Określeniem „bracia starsi” w odróżnieniu od katolickich „braci mniejszych” od lat posługuje się prof. Piotr Skubała z Uniwersytetu Śląskiego.