Sępy i zdrowie publiczne

Wokół tajemnicy życia na Ziemi

Od 1900 r. na całym świecie wyginęło na wolności 477 gatunków kręgowców, w tempie około sto razy większym niż poziom tła oszacowany między pięcioma poprzednimi masowymi wymieraniami (Jaureguiberry et al. 2022). Jeszcze częstsze są lokalne wymierania, kiedy gatunek znika ze środowiska naturalnego w jakiejś części świata (Wan et al. 2019). Jednak na długo przed lokalnym wyginięciem populacje dzikich zwierząt o niskiej liczebności mogą już nie być w stanie wypełniać swojej roli w ekosystemie, co skutkuje tym, co ekolodzy nazywają „wymieraniem funkcjonalnym” (Carmona et al. 2021).

Sępy to grupa dużych padlinożernych ptaków zamieszkująca ciepłe strefy klimatyczne lub wysokie góry o odpowiedniej termice. Z uwagi na sposób odżywiania się rozkładającymi się szczątkami zwierząt budzą w nas odrazę. Mają one najgorszą sławę ze wszystkich ptaków. W większości krajów, uważane są za symbol pazerności i chciwości. Używamy nazwy tych ptaków do negatywnego określania innych. W naszej świadomości ich nazwa łączy się z tym co brudne, złe i brzydkie. W starotestamentowych księgach sępy są opisane jako stworzenia nieczyste, które synowie Izraela będą mieli w obrzydzeniu, bo są obrzydliwością (Ks. Kapłańska 11:13, przekład: Biblia Tysiąclecia). Tymczasem spełniają one bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu przyrody. Nie tylko oczyszczają środowisko z potencjalnego zagrożenia chorobami, ale są niezbędnym ogniwem łańcucha pokarmowego, który obok destruentów, umożliwia obieg materii w przyrodzie. Odżywiając się padliną, sępy spełniają rolę „sanitariuszy przyrody”.

Spadek liczebności sępów indyjskich w połowie lat 90. XX w. okazał się poważnym zagrożeniem dla ludzi. Badania dowiodły, że w latach 2000–2005 spadek liczebności sępów skutkował śmiercią dodatkowych pół miliona ludzi, oznaczało to wzrost śmiertelności o 4% w okręgach niegdyś zamieszkiwanych przez te ptaki. W Indiach żyje ponad 500 mln zwierząt gospodarskich, sępy zapewniają ważną usługę w zakresie zdrowia publicznego, usuwając zwłoki zwierząt gospodarskich ze środowiska. W tym kraju czczącym bydło każdego roku jest ich do „zagospodarowania” 30 mln. Silnie kwaśny odczyn w ich przewodzie pokarmowym niszczy większość zarazków. Sępy były szeroko rozpowszechnione w Indiach. Jednak na przełomie XX i XXI wieku ich liczba spadła o ponad 90%. Przyczyną był diklofenak, lek przeciwzapalny, który rolnicy zaczęli stosować w leczeniu bydła. Chociaż lek był nieszkodliwy zarówno dla krów, jak i ludzi, ptaki, które zjadały zwierzęta leczone diklofenakiem, cierpiały na niewydolność nerek i umierały w ciągu kilku tygodni. Bez sępów zwłoki przyciągały zdziczałe psy i szczury. Zwierzęta te nie tylko przenoszą wściekliznę i inne choroby zagrażające ludziom, ale są znacznie mniej skuteczne w usuwaniu padliny. Gnijące szczątki, które pozostawiły, były pełne patogenów, które następnie przedostały się do wody pitnej (Eyal, Anant 2023).

Karol Darwin, o którego przenikliwym umyśle wiele napisano, w swoich dziennikach z podróży na okręcie Beagle pisał bez sympatii o sępach. Określał je jako obrzydliwe ptaki o łysej głowie, odpowiedniej do nurzania się w padlinie. Sępy, mimo że nie budzą sympatii, są niezwykle ważne, spajają ekosystemy. Ochrona także takich gatunków kluczowych powinna być priorytetem. Simon Stuart, przewodniczący Komisji Przetrwania Gatunków w IUCN, zwraca uwagę, że: „Sępy i inne ptaki odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu zdrowych ekosystemów. Spadek ich populacji może spowodować efekt domina dla innych gatunków i wywołać zmiany w przyrodzie” (Afrykańskie sępy giną…).

Wobec sępów mamy także historyczny dług. Według niektórych autorów nasi przodkowie ewoluowali jako padlinożercy. Gdy przedstawiciele rodzaju Homo uczyli się dopiero polować i nie potrafili jeszcze wzniecić ognia, często korzystali z padliny. Nasz zmysł węchu jest jednak upośledzony w stosunku do innych gatunków i śledzenie aktywności tych zwierząt pomagało naszym przodkom w namierzeniu padliny (Morelli et al. 2015).

Prof. Piotr Skubała

Literatura:
- Afrykańskie sępy giną – Czerwona Lista IUCN, otop.org.pl/2015/10/30/afrykanskie-sepy-gina-czerwona-lista-iucn/ [dostęp 03.09.2023]
- Carmona C. P. et al. 2021. Erosion of global functional diversity across the tree of life. „Science Advances” 7 (13). DOI:10.1126/sciadv.abf2675
- Eyal F., Anant S. 2023. The Social Costs of Keystone Species Collapse: Evidence from the Decline of Vultures in India. University of Chicago, Becker Friedman Institute for Economics Working Paper No. 2022-165. dx.doi.org/10.2139/ssrn.4318579
- Jaureguiberry P. et al. 2022. The direct drivers of recent global anthropogenic biodiversity loss. „Science Advances” 8 (45): eabm9982. DOI: 10.1126/sciadv.abm9982
- Morelli F. et al. 2015. The vulture in the sky and the hominin on the land: three million years of human-vulture interaction. „Anthrozoös” 28(3): 449-468. DOI:10.1080/08927936.2015.1052279
- Wan X. et al. 2019. Historical records reveal the distinctive associations of human disturbance and extreme climate change with local extinction of mammals. „PNAS” 116 (38): 19001–19008. https://doi.org/10.1073/pnas.1818019116