Gospodarka cyrkularna w małym gospodarstwie

Permakultura nadziei

Inaczej znana pod pojęciem Gospodarki Obiegu Zamkniętego, Gospodarka Cyrkularna (od ang. circular economy) jest pojęciem, o którym można ostatnio usłyszeć bardzo często. Określenie, które powstało na bazie koncepcji wywodzących się z nauk biologicznych¹, bardzo szybko znalazło punkt odniesienia wśród nauk ekonomicznych oraz innych nauk społecznych, a także przebojem wdarło się na salony polityczne. Gospodarka Obiegu Zamkniętego stała się bowiem jednym z oficjalnych celów strategicznych transformacji gospodarki Unii Europejskiej².

W Polsce pracami w tym zakresie zajmuje się Ministerstwo Rozwoju i Technologii, w ramach Zespołu ds. Gospodarki o Obiegu Zamkniętym³. Koordynacja wsparcia publicznego w tym kontekście to z kolei odpowiedzialność Polskiej Agencji Rozwoju Przemysłu (PARP).

Skoro Gospodarka Obiegu Zamkniętego, jako pojęcie ekonomiczne i społeczne, stało się tak ważne, to warto się zastanowić, co ono tak naprawdę oznacza. W tym celu można odnieść się do definicji prezentowanych przez organy administracji publicznej. I tak, PARP wskazuje, że „Gospodarka o Obiegu Zamkniętym (GOZ) lub inaczej gospodarka cyrkularna (Circular Economy) to model biznesowy który minimalizuje zużycie surowców oraz powstawanie odpadów. Jej celem jest zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych i poziomu wykorzystania energii. Tworzy ona zamknięte pętle procesów, w których powstające odpady traktowane są jako surowce w kolejnych fazach produkcji”⁴. Jednocześnie, wdrażanie działań w zakresie GOZ, zdaniem organów administracji „[…] pomaga tworzyć zrównoważoną, niskoemisyjną i konkurencyjną gospodarkę wdrażającą idee eko-projektowania oraz koncepcji 6R opartej na zasadach: odmów (refuse), ogranicz (reduce), używaj ponownie (reuse), naprawiaj (recover), oddaj do recyklingu (recycle), zastanów się co możesz zrobić lepiej (rethink). Wprowadzenie zmian w zakresie GOZ nie tylko służy środowisku naturalnemu, ale przede wszystkim wyróżnia firmę na rynku, zmniejsza koszty prowadzenia działalności oraz wpływa na jakość świadczonych usług”⁵. Definicja ta jest zbieżna ze wskazaną przez Unię Europejską⁶.

Naturalnie w obiegu funkcjonuje również wiele innych definicji pojęcia gospodarki cyrkularnej lub gospodarki obiegu zamkniętego. Niemniej z uwagi na praktyczny charakter tego pojęcia, który został zamanifestowany przez ujęcie w oficjalnych dokumentach dotyczących polityki gospodarczej UE i Polski, skupię się na definicjach omówionych wyżej. Mają one charakter dość ogólny i proces produkcji żywności, szczególnie w modelu przemysłowym, jak najbardziej powinien zawierać się w zakresie regulacji. Niemniej, gdy zerkniemy na bardziej szczegółowe koncepcje UE, okaże się że GOZ ma obejmować wiele różnych branży, w tym przemysł ciężki, chemiczny czy tworzyw sztucznych⁷. Z kolei z punktu widzenia PARP, za najbardziej perspektywiczne branże uznaje się: elektronikę, budownictwo, produkcję baterii i akumulatorów, bioinżynierię, opakowania czy zarządzanie surowcami wtórnymi⁸. Wydaje się jednak, że produkcja żywności i przede wszystkim przemysł spożywczy nie są w tym kontekście traktowane priorytetowo.

Tymczasem to właśnie w rolnictwie i w procesie wytwarzania żywności, ustanawianie obiegów zamkniętych może mieć bardzo duży potencjał. Natomiast najprostszym podejściem, jakie gospodarze mogą w tym celu zastosować, jest naśladowanie procesów występujących w Naturze. Oczywiście istnieją pewne obiektywne przeszkody, które funkcjonują w modelu rolnictwa przemysłowego, a które dość skutecznie powstrzymują jakiekolwiek procesy nakierowane na tworzenie obiegów zamkniętych. Jedną z nich jest uzależnienie rolnictwa od paliw kopalnych. Wysoki stopień mechanizacji nakierowany na zwiększanie areałów monokulturowych upraw powoduje, że praktycznie każda praca wykonana w celu uzyskania zbiorów jest wykonywana za pomocą ciężkiego sprzętu. Wobec tego, bez stałych dostaw ropy naftowej, przemysłowy model rolnictwa nie ma możliwości funkcjonować. Podobnie, przemysłowa hodowla zwierząt nie jest w stanie funkcjonować bez zapewnienia ciągłego odbioru obornika i innych „odpadów” poza zakres organizacji danego gospodarstwa lub przedsiębiorstwa.

Już te dwa przykłady pokazują, że produkcja żywności w modelu przemysłowym w praktyce daleka jest od modelu gospodarki cyrkularnej. Jednocześnie, z wykorzystaniem powyższych elementów produkcji przemysłowej, można łatwo wskazać, jak w prosty sposób, bez nieistniejących technologii, osiągnąć obieg zamknięty w ramach produkcji żywności.

Po pierwsze, należy zacząć od planowania działalności w oparciu nie tylko o zysk finansowy, jaki można osiągnąć, ale o podstawowy surowiec, jaki leży u podstaw danej działalności. Każdy rodzaj produkcji żywności charakteryzuje się wykorzystaniem podstawowego surowca, od którego uzależniony jest cały łańcuch produkcji. Jako przykład można podać: trawę w przypadku hodowli bydła, owiec czy kóz (lub głębiej – wydajność gleby, a w zasadzie mikroorganizmów, z których ta się składa), zboże w przypadku hodowli drobiu, zasobność gleby w przypadku produkcji zbóż czy warzyw. We wszystkich przypadkach jako priorytet należy również wskazać dostęp do czystej wody.

Po drugie, po zidentyfikowaniu kluczowego surowca dla danego rodzaju produkcji, należy pójść na sam koniec łańcucha oraz zweryfikować, w jaki sposób jak najwięcej produktów, uznawanych powszechnie za odpady, można wykorzystać do wsparcia pierwotnego surowca. Już w tym kontekście nasuwa się na myśl komplementarność poszczególnych rodzajów produkcji. Jako jeden z prostszych przykładów można podać obornik produkowany przez zwierzęta wykorzystywany jako nawóz do wspomagania procesów glebotwórczych zarówno na pastwisku, jak i na polach uprawnych. Innym przykładem może być jak najbardziej precyzyjne kompostowanie resztek organicznych pozostałych po produkcji warzyw czy zbóż, a następnie wykorzystanie ich w formie czystej lub tzw. „herbatki kompostowej” do nawożenia gleby. W końcu, wodę należy wykorzystywać w obiegu zamkniętym  – woda „zużyta” po odpowiednim przefiltrowaniu może zostać oddana do gleby w celu zasilenia wód gruntowych. Dodatkowo jak najbardziej efektywne gromadzenie i wykorzystanie wody deszczowej pozwoli nie tylko utrzymać zasoby wody na danym terenie, ale nawet je powiększyć.

Po trzecie, należy łączyć poszczególne łańcuchy produkcji, aby dostarczać wzajemnie niezbędnych do produkcji surowców oraz wykorzystywać „odpady”. Przykładem może być gospodarstwo z rotacyjnym wypasem bydła lub owiec, nakierowane na zwiększanie zasobności gleby i dostępnej paszy dla zwierząt. Po włączeniu w łańcuch produkcji drobiu można dodatkowo zwiększyć efektywność nawożenia, zapewnić część pokarmu dla drobiu (poprzez zielonkę pozostawioną przez bydło oraz insekty żyjące w odchodach), jak również zmniejszyć presję pasożytów na oba gatunki zwierząt. Zielonkę z tak zasilonego pastwiska można okresowo kosić i kompostować razem z obornikiem i nawozić nim pola, na których metodami bezorkowymi można uprawiać zboża jako pokarm dla kur. Rozwinięciem tej metody może być pastwiskowa uprawa zbóż, rozwinięta w ostatnich latach przez Colina Seisa w Australii⁹, niemniej wymaga ona jeszcze dostosowania do klimatu umiarkowanego.

Już z tej krótkiej analizy przedstawionej powyżej można wywnioskować, że gospodarka cyrkularna jest pojęciem bardzo bliskim zrównoważonej produkcji rolnej, ale jednocześnie bardzo dalekim od obecnych, przemysłowych metod produkcji masowej. Nie oznacza to jednak, że „domykanie” procesów produkcyjnych w obiegach zamkniętych w ramach produkcji rolnej jest nieosiągalne. Niemniej w modelu przemysłowym, opartym na mechanizacji i maksymalizacji zysku monokulturowego wydaje się trudniejsze do osiągnięcia niż wdrożenie gospodarki cyrkularnej w przemyśle ciężkim.

Istnieją jednak metody i koncepcje jak doprowadzić do zrównoważonej produkcji w obiegu zamkniętym, bez stosowania zaawansowanych technologii, których w kontekście innych branż, często jeszcze nie posiadamy (np. wychwytywanie dwutlenku węgla). Wymagają one jednak wiedzy, planowania i jasnej wizji celu podjętego działania. Wydaje się, że to aż tyle, ale jednocześnie można powiedzieć, że to wcale nie tak dużo i „domknięcie” produkcji rolnej w procesie gospodarki obiegu zamkniętego jest na wyciągnięcie ręki.

W kolejnych tekstach postaram się pokazać na przykładach, jaki potencjał drzemie w poszczególnych rodzajach produkcji rolnej oraz jak, przy zastosowaniu prostych metod, można osiągnąć nie tylko zrównoważoną działalność, nieszkodzącą środowisku, ale również zadowalający zysk finansowy i poziom życia dla rolników.

Adam Barcikowski

Adam Barcikowski – doktor nauk prawnych i ekonomista, projektant permakultury, prowadzi niewielkie gospodarstwo permakulturowe na skraju Puszczy Kampinoskiej, autor powieści i opowiadań fantastycznych.

Przypisy:
1. Za jednego z pierwszych, który wykorzystał to pojęcie uważa się Karla Ludwiga von Bertalanffy.
2. Zobacz: eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?qid=1583933814386&uri=COM:2020:98:FIN
3. Zobacz: gov.pl/web/rozwoj-technologia/zespol-ds-gospodarki-o-obiegu-zamknietym
4. Zobacz: parp.gov.pl/component/site/site/goz
5. Tamże.
6. europarl.europa.eu/topics/en/article/20151201STO05603/circular-economy-definition-importance-and-benefits
7. environment.ec.europa.eu/strategy/circular-economy-action-plan_en
8. GOZ_ulotka_24_08.pdf (parp.gov.pl)
9. Zobacz: https://regenerationinternational.org/2021/03/15/pasture-cropping-the-innovative-no-kill-no-till-system-developed-by-australian-farmers/