Puszcza Bukowa uratowana przed piłami

W marcu 2024 r. podjęto bezprecedensową decyzję o bezterminowym wstrzymaniu wycinek najbardziej wartościowych drzew (liściastych powyżej 80 lat) oraz nieusuwaniu martwych drzew w Puszczy Bukowej. Przełomowe porozumienie leśników, społeczników, przyrodników i naukowców jest najważniejszym wydarzeniem w historii ochrony tego unikatowego obszaru leśnego i milowym krokiem w stronę utworzenia parku narodowego.

Puszcza u wrót wielkiego miasta, położona pod Szczecinem Knieja Bukowa to „jeden z najbardziej zadziwiających i niezwykłych kompleksów leśnych w Polsce”. Tak o tej perełce zachodniopomorskiej przyrody napisali Grażyna Domian i dr Krzysztof Ziarnek, redaktorzy „Księgi Puszczy Bukowej” – monumentalnego kompendium wiedzy o tej wyjątkowej ostoi przyrody¹.

Puszcza Bukowa rzadko gościła na łamach „Dzikiego Życia”. W 2018 r. Paweł Średziński opisał przegrane potyczki społeczników i przyrodników z Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Szczecinie i Nadleśnictwem Gryfino o skuteczniejszą ochronę tego obszaru². Tym razem sytuacja jest zgoła odmienna. Po latach czytania głównie o intensywnej wycince Puszczy i nieskutecznej walce z ograniczeniem tego procederu, to co wydarzyło się 16 marca 2024 r. zostało przez wielu odebrane wręcz jako informacja sensacyjna. Obrazowały to liczne tytuły medialne, np.: „Wstrzymana wycinka cennej Puszczy Bukowej koło Szczecina. Decyzja Lasów Państwowych jest bezprecedensowa w skali całej Polski”, „Lasy Państwowe zatrzymały wycinkę w Puszczy Bukowej. Obiecują, że już na zawsze”, „Nie będzie już wycinki starych drzew. Przełomowa decyzja w sprawie Puszczy Bukowej”, „Koniec z wycinką stuletnich drzew w Puszczy Bukowej! Krok w stronę utworzenia Parku Narodowego”³.

Walory przyrodnicze

Puszcza Bukowa jest obszarem niezwykle cennym z przyrodniczego punktu widzenia. Tak jak Puszcza Białowieska jest najważniejszą ostoją grądów, których siedliska dominują w środkowej i wschodniej Polsce, tak Puszcza Bukowa jest najlepiej zachowanym kompleksem buczyn, których potencjalne siedliska dominują w północno-zachodniej Polsce (przy czym o ile siedliska buczyn zajmują 14% powierzchni kraju, to zachowały się jedynie na 1%).

Jest to kompleks leśny pokrywający wydłużone pasmo polodowcowych wzgórz morenowych zwanych Wzgórzami Bukowymi, rozciągające się na długości około 15 km i szerokości około 10 km. Ten polodowcowy charakter Wzgórz Bukowych przejawia się bardzo silnym zróżnicowaniem ukształtowania powierzchni. Najwyższe wzniesienia sięgają tu blisko 150 m n.p.m., a różnice wysokości względnych 100 m. Wzgórza porozcinane są licznymi jarami i wąwozami, w których płyną stałe lub okresowe strumienie. Wiele zagłębień bezodpływowych zajętych jest przez jeziora lub oczka wodne, z których część w wyniku naturalnej sukcesji przekształciło się już w torfowiska. Charakterystyczną cechą krajobrazu ukształtowanego przez epokę lodowcową są liczne głazy narzutowe (eratyki; do tej pory co najmniej 880 odnalezionych i opisanych), świadkowie dawnej obecności lądolodu skandynawskiego.

Naturalną konsekwencją tak zróżnicowanego ukształtowania powierzchni jest rozmaitość warunków mikroklimatycznych oraz glebowych i tym samym duże zróżnicowanie siedliskowe. Dzięki polodowcowemu pochodzeniu i silnemu pofałdowaniu powierzchni, znaczna część Puszczy oparła się presji wylesień i nadal przeważającą powierzchnię zajmują tu lasy liściaste o cechach i składzie zbliżonym do naturalnych i zgodnych z roślinnością potencjalną. Chodzi tu zwłaszcza o lasy wymagające ochrony na mocy Dyrektywy Siedliskowej, w tym kwaśne i żyzne buczyny (z rzadką buczyną źródliskową), kwaśne dąbrowy, lasy łęgowe (z rzadkim na niżu pogórskim łęgiem jesionowym z turzycą zgrzebłowatą) i łęgi źródliskowe (wykształcające się często w sąsiedztwie źródlisk wapiennych). Łącznie w granicach obszaru Natura 2000 „Wzgórza Bukowe” zidentyfikowanych zostało 19 typów siedlisk przyrodniczych z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, przy czym największą powierzchnię, bo aż blisko 5500 ha zajmują żyzne i kwaśne buczyny. Z lasami łęgowymi i olsami źródliskowymi bardzo silnie powiązane są występujące tu licznie źródliska wapienne, a z borami i lasami bagiennymi – torfowiska przejściowe i trzęsawiska.

Puszcza Bukowa ze względu na wielowiekową ciągłość trwania buczyn oraz wspomniane duże zróżnicowanie siedliskowe, nadal charakteryzuje się bardzo wysoką bioróżnorodnością z licznymi gatunkami chronionymi, zagrożonymi, wymierającymi i rzadkimi. Dotychczas stwierdzono tutaj obecność: około 1000 gatunków roślin naczyniowych, około 280 gatunków mszaków, około 220 gatunków porostów (w tym wiele reliktów puszczańskich), około 1460 gatunków bezkręgowców (uwzględniając ponad 400 gatunków chrząszczy, w tym przynajmniej 9 reliktów puszczańskich) i około 300 gatunków kręgowców (z tego ponad 200 gatunków ptaków).

W szczególności Puszcza Bukowa jest wyjątkową ostoją grzybów wielkoowocnikowych, których stwierdzono tu ponad 1100 gatunków, w tym 16 podlega prawnej ochronie gatunkowej, a 225 ujętych jest na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce”. Wybitne znaczenie Puszczy dla grzybów wskaźnikowych do oceny wartości przyrodniczej europejskich lasów bukowych, obrazuje fakt, że z 21 takich gatunków, aż 18 z nich zostało stwierdzonych w Puszczy Bukowej. Co więcej, niektóre gatunki wskaźnikowe mają tu po kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt stanowisk. Potwierdza to, że Puszcza Bukowa należy nie tylko do najcenniejszych lasów bukowych w Polsce, ale także w Europie⁴.

Historia ochrony

Początki ochrony Puszczy Bukowej można wiązać z powstałym w 1889 r. w Szczecinie Towarzystwem Miłośników Puszczy Bukowej – Buchheide Verein (pod przewodnictwem Carla Friedricha Meyera – nauczyciela, geografa i autora pierwszej mapy krajoznawczej Wzgórz Bukowych). Towarzystwo upominało się o ograniczenie wyrębów w Puszczy oraz propagowało jej walory przyrodnicze i krajobrazowe, choć to drugie często łączyło się z szerokim udostępnianiem terenów leśnych i urządzaniem infrastruktury turystycznej, co nie zawsze szło w parze z ochroną przyrody (przynajmniej z dzisiejszej perspektywy). W 1940 r. na podstawie decyzji Komitetu ds. Ochrony Pomników Przyrody Prowincji Pomorze (Provinzialkomitee für Naturdenkmalpflege in Pommern) cała Puszcza wraz z terenami przyległymi została objęta ochroną jako obszar chronionego krajobrazu (Landschaftsschutzgebiet).

Po II wojnie światowej Puszcza Bukowa została doceniona jako obszar przyrodniczy przez polskich naukowców. W 1948 r. prof. Jarosław Urbański pisał o Puszczy: „należy utworzyć w niej rezerwat i trwale zabezpieczyć przed zniszczeniem”, a w 1951 r. prof. Zygmunt Czubiński stwierdził, że: „Nad Odrą buczyny [...] winny podlegać ścisłej ochronie na terenie Puszczy Bukowej pod Szczecinem”. Wyznaczenie pierwszych siedmiu rezerwatów przyrody w 1956 r. (dwa z nich zlikwidowano po 8 latach) to zasługa prof. Floriana Celińskiego, wybitnego badacza szaty roślinnej Puszczy. W 1981 r. Puszczę objęto ochroną jako Szczeciński Park Krajobrazowy Puszcza Bukowa⁵.

Obecnie w Puszczy Bukowej istnieje 7 rezerwatów przyrody (o powierzchni około 650 ha), 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, 1 użytek ekologiczny i 125 pomników przyrody chroniących 5 źródlisk, 11 głazów narzutowych i 182 drzewa, przy czym takich drzew kwalifikujących się do ochrony pomnikowej jest w Puszczy wielokrotnie więcej. Cały obszar Wzgórz Bukowych objęty jest ochroną jako Szczeciński Park Krajobrazowy Puszcza Bukowa oraz obszar Natura 2000 „Wzgórza Bukowe” PLH320020⁶.

Postulowany park narodowy

Od początku lat 70. XX w. Puszczę Bukową wskazywano do objęcia ochroną w ramach parku narodowego, co szczególnie podkreślali szczecińscy botanicy profesorowie Mieczysław Jasnowski i Stefan Friedrich⁷. W 1993 r. cały zeszyt periodyku „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” poświęcono ochronie przyrody tego obszaru. Była to reakcja naukowców i przyrodników na planowane w tamtym czasie wycinki w puszczańskich rezerwatach przyrody. Ponownie wskazywano na pilną konieczność ustanowienia Puszczy Bukowej parkiem narodowym. Wykazywano, że walory przyrodnicze są porównywalne z tymi w parkach narodowych. Prof. Zygmunt Denisiuk w przedmowie wyżej wspomnianej publikacji podsumował: „Będzie to z pewnością jeden z cenniejszych parków narodowych w tej części Europy”⁸. Puszcza Bukowa została ponownie wymieniona (jako Szczeciński Park Narodowy) na liście proponowanych parków narodowych w 2023 r. w opracowaniu „Propozycja uzupełnienia sieci polskich parków narodowych”. Nieustanie zatem, od ponad pół wieku, obszar ten wskazywany jest do objęcia ochroną w ramach parku narodowego⁹.

Klub Kniejołaza – od popularyzatorów do obrońców

Historia zabiegania o skuteczniejszą ochronę Puszczy w ostatnich kilkunastu latach nierozerwalnie związana jest z działalnością Klubu Kniejołaza i jego spiritus movens – Pawłem Herbutem. Stowarzyszenie zawiązane w 2011 r. w pierwszych latach istnienia skupiało się głównie na działalności turystyczno-krajoznawczej i edukacyjnej. Wkrótce jednak optyka ich zaangażowania przekierowała się w stronę interwencyjną, co miało związek z intensywną wycinką Puszczy przez Nadleśnictwo Gryfino. We współpracy z ekspertami przyrodniczymi, głównie Grażyną Domian, prowadzili oni nieustępliwą walkę o ochronę tego lasu, boleśnie mierząc się z machiną propagandową Lasów Państwowych. Szczególnie ostatnia dekada upłynęła pod znakiem konfliktu między Klubem Kniejołaza i Lasami Państwowymi o sposób zarządzania Puszczą. Największym echem odbiło się zdewastowanie planowanego rezerwatu przyrody Węglino przez Nadleśnictwo Gryfino, które wykonało zrąb zupełny w jednym z jego najcenniejszych fragmentów, a następnie powierzchnię tę zaorało i ogrodziło. Kolejną bulwersującą sprawą było dokonanie przed RDOŚ w Szczecinie niekorzystnych zmian (z własnej inicjatywy!) w Planie Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 „Wzgórza Bukowe”. Zmiany dotyczyły leśnych siedlisk przyrodniczych i prowadziły do usunięcia lub istotnego złagodzenia zapisów utrudniających prowadzenie gospodarki leśnej. W ostatnich latach, Klub Kniejołaza bezustannie nagłaśniał nieprawidłowości w działaniu leśników. Intensywna wycinka Puszczy Bukowej spowodowała wiele protestów społecznych, na niektórych z nich pojawiało się ponad 200 osób. W grudniu 2022 i maju 2023 r., protesty w Puszczy Dzikiego Ruchu Oporu odbiły się szerokim echem w mediach i spowodowały zainteresowanie wycinkami wśród polityków¹⁰. Ostatnie lata były czasem wyczerpującym dla aktywistów z Klubu Kniejołaza, szczególnie, że w obronę najcenniejszego lasu bukowego w Polsce była zaangażowana niewielka grupa pasjonatów, bez zainteresowania i wsparcia szczecińskiego środowiska akademickiego (za wyjątkiem aktywności prof. Agnieszki Szlauer-Łukaszewskiej)¹¹.

Nowe otwarcie i moratorium

Deklarowana po wyborach 15 października 2023 r. przez polski rząd chęć wzmocnienia ochrony najcenniejszych lasów znalazła odzwierciedlenie w decyzji Ministerstwa Klimatu i Środowiska ze stycznia 2024 r. o wstrzymaniu wycinki w 10 przyrodniczo cennych obszarach leśnych. Ku zaskoczeniu zabrakło wśród nich Puszczy Bukowej. Było to asumptem dla zespołu przyrodników, naukowców i aktywistów związanych z Puszczą Bukową do przygotowania propozycji moratorium na wycinkę drzew w Puszczy, która została przesłana 15 stycznia 2024 r. do Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych i Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinie. W treści uzasadnienia zostały zawarte kryteria wyłączeń na proponowanych powierzchniach, warstwy z granicami proponowanych do objęcia moratorium powierzchni, spis tych wydzieleń oraz mapa obrazująca wyjątkowe nasycenie Puszczy Bukowej siedliskami przyrodniczymi Natura 2000. Sygnatariuszami wprowadzenia moratorium byli: Grażyna Domian, Paweł Herbut, Łukasz Ławicki, dr Jacek Kaliciuk (Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze) oraz naukowcy z Uniwersytetu Szczecińskiego: prof. Agnieszka Szlauer-Łukaszewska, prof. Andrzej Zawal i prof. Dariusz Wysocki.

Konkluzja uzasadnienia moratorium brzmiała: „Stwierdzenie tak dużej liczby gatunków grzybów uznanych za wskaźnikowe wartości przyrodniczej europejskich lasów bukowych, a także licznych gatunków chronionych, zagrożonych i rzadko spotykanych flory, lichenobioty i fauny, w tym reliktowych gatunków entomofauny dowodzi naturalności i odwiecznej ciągłości trwania tutejszych lasów stanowiących chronione siedliska przyrodnicze. Oczywiście lasy te były w przeszłości użytkowane gospodarczo w różnym stopniu, jednak nadal na dominującej powierzchni są to lasy zbliżone do naturalnych, rosnące na właściwym dla siebie siedlisku przyrodniczym. Stąd tak szeroki zakres powierzchniowy propozycji moratorium. Puszcza Bukowa zdecydowanie zasługuje na wzmożoną ochronę w innej formie niż obecnie. Dotychczasowe obserwacje i doświadczenia jednoznacznie wskazują na konieczność silnego ograniczenia antropopresji, w tym zwłaszcza gospodarki leśnej, która wywiera zdecydowanie najsilniejszy negatywny wpływ na siedliska przyrodnicze oraz siedliska chronionych, zagrożonych i rzadkich gatunków flory, fauny, licheno- i mykobioty. Praktyka pokazuje, że tylko znaczące ograniczenie działań gospodarczych umożliwi zachowanie najstarszych drzewostanów i zabezpieczenie ciągłości ich trwania”¹².

Bezprecedensowy sukces

16 marca 2024 r. na konferencji prasowej na Polanie Harcerskiej w Puszczy Bukowej zgromadziło się kilkadziesiąt osób, w tym Magdalena Filiks (posłanka na Sejm RP, która doprowadziła do rozmów wszystkich stron), Witold Koss (Dyrektor Generalny Lasów Państwowych), Jarosław Staniszewski (Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinie) oraz sygnatariusze wprowadzenia moratorium: Grażyna Domian, Paweł Herbut, prof. Agnieszka Szlauer-Łukaszewska i Łukasz Ławicki. Dyrektorzy LP ogłosili bezprecedensową decyzję o natychmiastowym i bezterminowym wstrzymaniu wycinek najbardziej wartościowych drzew (liściastych powyżej 80 lat) oraz nieusuwaniu martwych drzew w całej Puszczy Bukowej. Decyzja podjęta na podstawie porozumienia leśników, społeczników, przyrodników i naukowców jest najważniejszym wydarzeniem w historii ochrony tego unikatowego obszaru leśnego i milowym krokiem w stronę utworzenia parku narodowego.

Filiks oznajmiła: „To dzień historyczny. Niemożliwe stało się możliwe. Celem na przyszłość jest utworzenie w Puszczy Bukowej parku narodowego”. Koss ogłosił: „Przywróciliśmy dialog po zmianach, jakie nastąpiły w Polsce. Leśnicy są otwarci na stronę społeczną. W Puszczy Bukowej dialog był bardzo długotrwały, ale w końcu stwierdziliśmy, że istnieją możliwości, żebyśmy spotkali się na pewnym etapie, a przynajmniej zasadniczo i konkretnie rozpoczęli ten proces, który ma w efekcie doprowadzić do utworzenia na terenie Puszczy Bukowej parku narodowego”. Następnie Staniszewski obwieścił: „Na wniosek strony społecznej i przyrodników wstrzymujemy wycinkę Puszczy Bukowej, czyli w obszarze Natura 2000 »Wzgórza Bukowe« na całym terenie. Drzewa starsze niż osiemdziesięcioletnie w Puszczy Bukowej nie będą wycinane”. Po tym oświadczeniu nastąpiły gromkie brawa licznie zgromadzonych osób. Decyzje leśników skomentowali najwięksi fascynaci i obrońcy Puszczy Bukowej. Domian powiedziała: „Czekaliśmy na to kilkadziesiąt lat. Wiemy, że to nie tylko piękny las, który zaspokaja nasze potrzeby estetyczne, nie tylko wspaniała, z punktu widzenia leśnego baza surowcowa, ale przede wszystkim jest to swoiste sanktuarium najcenniejszych wartości przyrodniczych, o których nie możemy zapominać, bo człowiek w całym tym sanktuarium jest tylko niewielką cząstką”. Herbut dodał: „Najważniejsze, że nie będą wycinane najstarsze drzewa. W Puszczy Bukowej mamy nawet 170-letnie buki. Lasy Państwowe zobowiązały się także pozostawiać w lesie wszystkie drzewa, które przewracają się naturalnie (wiatrołomy i wiatrowały) oraz zgodziły się na to, by drzewa wycięte (np. ze względów bezpieczeństwa) były pozostawiane w lesie, a nie wywożone. Ta decyzja zabezpiecza Puszczę Bukową do momentu długofalowych rozstrzygnięć, które określą ostateczną formę ochrony tego lasu. Myślę, że to jest również zdarzenie, które może być inspirujące dla innych społeczności, które walczą o ochronę lasów cennych społecznie bądź przyrodniczo w innych miejscach Polski”¹³.

Przyszłość

„Puszcza Bukowa – raniona przez człowieka, ale wciąż żywa i posiadająca ogromną zdolność zapominania…”. Ten cytat z pierwszej strony „Księgi Puszczy Bukowej” jest trafnym podsumowaniem funkcjonowania tego wyjątkowego lasu od momentu, gdy człowiek zaczął jego intensywną eksploatację.

Ochrona rezerwatowa realizowana jest w Puszczy Bukowej tylko na 9% jej powierzchni. Dotychczasowe formy ochrony Puszczy w ramach parku krajobrazowego czy jako obszaru Natura 2000 nie ograniczyły realizowanej tu intensywnej gospodarki leśnej, mającej decydujący, negatywny wpływ na kluczowe siedliska i gatunki¹⁴.

Wprowadzona decyzja o bezterminowym wstrzymaniu wycinek najbardziej wartościowych drzew w całej Puszczy Bukowej umożliwi stworzenie warunków do zwiększania się powierzchni buczyn ze wszystkimi fazami rozwojowymi i wszystkimi elementami naturalnych ekosystemów. Nie powinno to być końcem starań o zapewnienie długoterminowej ochrony tego kompleksu leśnego. Docelowo Puszcza Bukowa powinna stać się parkiem narodowym lub zostać zabezpieczona w inny, trwały sposób, np. jako nowa forma ochrony tzw. las cenny społecznie – pełniący zarówno funkcje rekreacyjne, jak i ochronne.

Łukasz Ławicki

Przypisy:
1. Domian G., Ziarnek K. (red.), Księga Puszczy Bukowej. Tom 1. Środowisko przyrodnicze, 2010, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Szczecin.
2. Średziński P., Przedsionek Puszczy u bram dużego miasta, „Dzikie Życie”, 2018, nr 10, s. 17-19.
3. Kraśnicki A., Wstrzymana wycinka cennej Puszczy Bukowej koło Szczecina. Decyzja Lasów Państwowych jest bezprecedensowa w skali całej Polski, „Gazeta Wyborcza Szczecin”, 16 marca 2024; Jurszo R., Lasy Państwowe zatrzymały wycinkę w Puszczy Bukowej. Obiecują, że już na zawsze, „Gazeta Wyborcza”, 16 marca 2024; Świerczyńska K., Nie będzie już wycinki starych drzew. Przełomowa decyzja w sprawie Puszczy Bukowej, „Głos Szczeciński”, 16 marca 2024; Merz J., Koniec z wycinką stuletnich drzew w Puszczy Bukowej! Krok w stronę utworzenia Parku Narodowego, „Twoje Radio”, 16 marca 2024.
4. Domian G., Szlauer-Łukaszewska A., Ławicki Ł., Herbut P., Kaliciuk J., Zawal A., Wysocki D., Uzasadnienie potrzeby wprowadzenia moratorium na wycinkę drzew w Puszczy Bukowej, 15 stycznia 2024.
5. Ziarnek K., Puszcza Bukowa pod Szczecinem, s. 33-38, w: Obodziński A. (red.), Śladami Mistrzów. Miejsca fascynacji prekursorów polskiej geobotaniki, 2023, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
6. Domian G., Ziarnek K. (red.), Księga Puszczy Bukowej. Tom 1. Środowisko przyrodnicze, 2010, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Szczecin.
7. Jasnowski M., Friedrich S., Znaczenie i zadania Puszczy Bukowej koło Szczecina a potrzeby jej ochrony, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, 1979, nr 35/1, s. 15-27.
8. Zeszyt poświęcony ochronie przyrody Puszczy Bukowej pod Szczecinem, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, 1993, nr 49/6, s. 5-111.
9. Klub P., Propozycja uzupełnienia sieci polskich parków narodowych, 2023, Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Kraków.
10. Średziński P., Kiedy park narodowy Puszczy Bukowej? „Jeśli nic się nie zmieni, to będzie kompromitacja polityków”, „OKO.press”, 15 marca 2024 oraz Jurszo R., Szczeciński Park Narodowy. Historia starań o utworzenie parku narodowego i stan ochrony na dziś, „Na Tropie”, 2023, nr 3, s. 4-7.
11. Szlauer-Łukaszewska A., Co złego jest w wycince lasu – fakty biologiczne, „Przegląd Uniwersytecki”, 2019, nr 7-9, s. 58-61.
12. Domian G., Szlauer-Łukaszewska A., Ławicki Ł., Herbut P., Kaliciuk J., Zawal A., Wysocki D., Uzasadnienie potrzeby wprowadzenia moratorium na wycinkę drzew w Puszczy Bukowej, 15 stycznia 2024.
13. Kraśnicki A., Wstrzymana wycinka cennej Puszczy Bukowej koło Szczecina. Decyzja Lasów Państwowych jest bezprecedensowa w skali całej Polski, „Gazeta Wyborcza Szczecin”, 16 marca 2024; Jurszo R., Lasy Państwowe zatrzymały wycinkę w Puszczy Bukowej. Obiecują, że już na zawsze, „Gazeta Wyborcza”, 16 marca 2024; Świerczyńska K., Nie będzie już wycinki starych drzew. Przełomowa decyzja w sprawie Puszczy Bukowej, „Głos Szczeciński”, 16 marca 2024.
14. Domian G., Zagrożenia dla obszaru Natura 2000 związane z decyzjami administracyjnymi na przykładzie Wzgórz Bukowych, „Przegląd Przyrodniczy”, 2019, nr 30/4, s. 58-95.