Nowe rezerwaty przyrody oraz postulowany park narodowy nad Odrą

W 2023 r. utworzono dwa nowe rezerwaty przyrody w Dolinie Dolnej Odry: florystyczny „Kamienieckie Wąwozy im. prof. Janiny Jasnowskiej” i faunistyczny „Gęsi Bastion pod Starą Rudnicą”. W tym samym roku również zintensyfikowano starania na rzecz utworzenia pierwszego parku narodowego nad Odrą (w granicach Polski) – na obszarze Międzyodrza.

Dolina Dolnej Odry obejmuje 120-kilometrowy odcinek rzeki od Kostrzyna nad Odrą po Szczecin wraz z jeziorem Dąbie. Obecne ukształtowanie hydrograficzne dolnego biegu Odry powstało w efekcie długotrwałych prac regulacyjnych, zapoczątkowanych jeszcze w XVIII w. Największe ujarzmianie rzeki i jej doliny miało miejsce w XIX i na początku XX w. Osuszono wtedy wielkie połacie mokradeł, przeprowadzono prace regulacyjne, wykonano przekopy i obwałowania, zbudowano szereg urządzeń hydrotechnicznych. Powyższe zabiegi miały zapewne decydujący wpływ na charakter i bogactwo gatunkowe występującej tu flory i fauny¹.

Obecnie między Kostrzynem a Starą Rudnicą koryto rzeki jest wzmocnione kamiennymi ostrogami i nie posiada obwałowań przeciwpowodziowych. Na tym odcinku do Odry przylegają duże kompleksy łąk ze starorzeczami, kępami zarośli wierzbowo-topolowych oraz dużymi płatami trzcinowisk. W ciągu roku obszar ten jest często zalewany podczas zimowo-wiosennych i jesiennych wezbrań, natomiast w latach suchych woda utrzymuje się jedynie w starorzeczach. Od wschodu do łąk przylegają dwa duże kompleksy: Lasy Dębniańskie i Lasy Mieszkowickie. W południowej części Odra płynie doliną przełomową o szerokości do 3,5 km. Na wysokości Osinowa Dolnego rzeka zmienia swój bieg z północno-zachodniego na zachodni. Na tym obszarze Odra oddzielona jest od terenów nizinnych (tzw. Żuław Cedyńskich) wysokim wałem przeciwpowodziowym. Tereny te, dawniej stanowiące obszary zalewowe, przekształcone zostały w grunty orne. Na zboczach doliny położony jest słynny leśno-stepowy rezerwat przyrody „Bielinek” (powołany w 1927 r. i ponownie uznany za rezerwat w 1957 r.). Graniczy z nim kompleks leśny Puszczy Piaskowej, z dominującą sosną oraz dużymi płatami dąbrów, buczyn i olsów. Poniżej miejscowości Widuchowa Odra rozwidla się na dwa koryta: Odrę Wschodnią (Regalicę), będącą głównym korytem rzeki i prowadzącą do jeziora Dąbie oraz Odrę Zachodnią – biegnącą równolegle do Regalicy w odległości od 2 do 4 km – stanowiącą granicę państwa. Położony pomiędzy nimi obszar Międzyodrza jest jednym z najcenniejszych torfowisk fluwiogenicznych w Europie Środkowej z unikalną roślinnością. Północną granicę ostoi wyznacza jezioro Dąbie – płytki, deltowy zbiornik o urozmaiconej linii brzegowej (powierzchnia około 5600 ha, głębokość do 4 m), z licznymi wyspami².

Obszar dolnego biegu Odry chroniony jest w ramach dwóch parków krajobrazowych (Cedyńskiego i Doliny Dolnej Odry) oraz dwóch obszarów Natura 2000 (ptasiego „Dolina Dolnej Odry” i siedliskowego „Dolna Odra”). Teren ten wchodzi także w skład międzynarodowych ostoi ptaków (IBA – Important Bird Areas). Pierwszy rezerwat przyrody nad dolną Odrą ustanowiono w 1926 r. na wyspie Mönne (dziś Sadlińskie Łąki) na jeziorze Dąbie, dzięki staraniom pomorskiego ornitologa Paula Robiena (jego sylwetkę przedstawiono w „Dzikim Życiu” w nr. 7-8/2023). Do 2022 r. po polskiej stronie Doliny Dolnej Odry ustanowiono osiem rezerwatów przyrody, ostatni w 2012 r. Tak więc poprzedni rok można uznać za wyjątkowy. Po 11 latach przerwy ustanowiono tu dwa nowe rezerwaty, a ponadto rozpoczęto szeroko zakrojoną kampanię mającą doprowadzić do powołania pierwszego parku narodowego nad Odrą (w granicach Polski) – na obszarze Międzyodrza.

Kamienieckie Wąwozy im. prof. Janiny Jasnowskiej

Starania o utworzenie tego rezerwatu przyrody trwały 50 lat (!). Już w 1973 r. profesor Janina Jasnowska (1925-2021) opisała jego walory botaniczne i zaproponowała objęciem ochroną jako rezerwat florystyczny³. Jasnowska była wybitną botaniczką, związaną przez lata z Akademią Rolniczą w Szczecinie (obecnie Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie), prezeską Szczecińskiego Towarzystwa Naukowego, przewodniczącą Wojewódzkiej Rady Ochrony Przyrody, a następnie Regionalnej Rady Ochrony Przyrody. Życiorys prof. Jasnowskiej został przedstawiony w poświęconej jej książce „Torfowiska Pomorza – identyfikacja, ochrona, restytucja”, z dedykacją „badaczce torfowisk, wychowawczyni młodzieży, obrończyni przyrody”⁴. Razem ze swoim mężem, prof. Mieczysławem Jasnowskim (jego sylwetkę przedstawiono poniżej), poza znaczącymi dokonaniami na niwie działalności naukowej, wyróżniali się także intensywną działalnością popularyzatorską i aktywnym udziałem w tworzeniu wielu obszarów chronionych na Pomorzu Zachodnim.

Rezerwat „Kamienieckie Wąwozy” o powierzchni 95,78 ha został ustanowiony 30 stycznia 2023 r. Zlokalizowany jest na brzegu Odry Zachodniej, koło wsi Kamieniec w gminie Kołbaskowo. Wyróżnia się malowniczymi wąwozami z licznymi źródłami i torfowiskami źródliskowymi dającymi początek wielu lokalnym strumieniom. Kilka źródlisk i wypływających z nich cieków ma charakter źródlisk wapiennych, z licznymi wytrąceniami martwicy wapiennej. Wzdłuż strumieni rozcinających wzniesienia strefy krawędziowej doliny Odry, a także na niskich terasach zalewowych wykształciły się cenne lasy łęgowe, a w nieco wyżej położonych partiach wzniesień – grądy i dębiny, wśród których rozsiane są pozostałości muraw kserotermicznych i napiaskowych. Na jednym ze wzgórz znajduje się wpisana do rejestru zabytków archeologicznych rozległa osada kultury łużyckiej i późniejsze grodzisko wczesnośredniowieczne.

Celem ochrony w rezerwacie jest utrzymanie wyjątkowo licznej populacji kokoryczy drobnej, zachowanie i odtwarzanie naturalnych cech ekosystemów leśnych, zwłaszcza w odniesieniu do ich składu gatunkowego i dynamiki oraz zachowanie i odtwarzanie siedlisk roślinności kserotermicznej i psammofilnej. Populację kokoryczy drobnej występującą w rezerwacie uważa się za najliczniejszą w Polsce. Jest to gatunek narażony na wyginięcie i umieszczony w „Polskiej Czerwonej Księdze Roślin”. W rezerwacie rosną również inne rzadkie gatunki roślin: dzięgiel litwor nadbrzeżny, śnieżyczka przebiśnieg, goryczka krzyżowa, wiciokrzew pomorski, rukiew wodna, ostnica włosowata, czosnek wężowy, głowienka wielkokwiatowa, starzec srebrzysty, a także grzyby z „czerwonej listy”: płaszczek gruzełkowaty i fałdówka kędzierzawa⁵.

Gęsi Bastion pod Starą Rudnicą

Obszar ten, lepiej znany pod nazwą „Kostrzyneckie Rozlewisko”, został dostrzeżony w 1989 r. przez ornitologów związanych z nieistniejącą już Szczecińską Stacją Ornitologiczną „Świdwie”. Badania prowadzone od początku lat 90. XX w. przez członków Zachodniopomorskiego Towarzystwa Ornitologicznego (aktualnie Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze) wykazały ponadprzeciętne walory ornitologiczne tego terenu, o randze ostoi ptaków o znaczeniu europejskim⁶. Starania o rezerwat trwały tu ponad trzy dekady. W 1993 r. utworzono użytek ekologiczny „Kostrzyneckie Rozlewisko” o powierzchni 746,23 ha. Wtedy też obszar ten znalazł się w granicach Cedyńskiego Parku Krajobrazowego, a na początku XXI w. wszedł w skład dwóch obszarów Natura 2000.

Głównym zagrożeniem dla tego obszaru były polowania na ptaki, szczególnie gęsi i kaczki, które powodowały nie tylko znaczną śmiertelność, ale i były przyczyną płoszenia innych, ściśle chronionych gatunków ptaków, co zostało dobrze udokumentowane przez ornitologów (dr. Dominika Marchowskiego i Łukasza Ławickiego) prowadzących długoletni monitoring na tym terenie. Polowań na ptaki nie blokował ani status użytku ekologicznego, ani plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 „Dolina Dolnej Odry”, pomimo, że zidentyfikowano je jako poważne zagrożenie dla wartości ornitologicznych tego terenu. W ostatnich latach głównym orędownikiem starań o ustanowienie rezerwatu był przyrodnik i fotograf Piotr Chara z Fundacji Zielonej Doliny Odry i Warty. Przeciwne ustanowieniu rezerwatu było przede wszystkim polujące na ptaki na tym terenie Koło Łowieckie Trop. Szeroki odzew społeczny w początkach 2023 r. wzbudził odcinek videobloga Mirczumet „Spotkałem Myśliwych” poświęcony argumentacji przeciw rezerwatowi, w którym myśliwy i strażnik leśny chwalił się „pozyskaniem” (zastrzeleniem) na tym terenie chronionej bernikli białolicej⁷. Głosy sprzeciwu wobec ustanowienia rezerwatu publicznie wyrazili również: burmistrz gminy Cedynia – Adam Zarzycki oraz dyrektor Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Zachodniopomorskiego – Ryszard Mićko, obydwaj aktywni myśliwi. Szczególnie stanowisko dyrektora wprawiło w konsternację przyrodników i odbiło się echem w ogólnopolskich mediach⁸.

Rezerwat przyrody „Gęsi Bastion pod Starą Rudnicą” został ustanowiony 13 lipca 2023 r. i obejmuję powierzchnię 724,20 ha w granicach gminy Cedynia. Celem ochrony w rezerwacie jest zachowanie walorów przyrodniczych wyjątkowego ekosystemu, rozległego, okresowo zalewanego starorzecza, zlokalizowanego pomiędzy rzeką Odrą a drogą Stary Kostrzynek: Stara Rudnica – Siekierki, jako cennej mozaiki siedlisk stanowiących lęgowiska, żerowiska i noclegowiska ptaków, o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym. Większość obszaru jest okresowo zalewana w ciągu roku podczas zimowo-wiosennych i jesiennych podwyższonych stanów wód Odry. Rezerwat jest jednym z kluczowych noclegowisk i stałych miejsc koncentracji migrujących gęsi i żurawi w Polsce (zwykle od 5000 do 20000, kiedyś nawet do 45000 gęsi tundrowych, zbożowych, białoczelnych i gęgaw oraz do 3600 żurawi), a także innych gatunków np. łabędzi krzykliwych, czapli białych i kormoranów. W okresie wędrówek i zimowania corocznie stwierdzane są tu kilkutysięczne koncentracje kaczek, łysek i czajek. Rezerwat stanowi ważne miejsce lęgowe dla rzadkich i zagrożonych gatunków ptaków, np. ohara, krakwy, cyranki, płaskonosa, zausznika, kropiatki, rybitwy czarnej i puchacza⁹.

Rezerwat powołano nie na całości proponowanej powierzchni. W jego granicach znalazły się grunty Skarbu Państwa będące w większości w zarządzie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Szczecinie, a także kilka działek w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie oraz Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa. Wyłączone zostały m.in. enklawy obejmujące działki gminy Cedynia oraz cała sieć dróg dojazdowych do działek. RDOŚ wyraził również zgodę na funkcjonowanie na obszarze rezerwatu – bez zmiany dotychczasowych warunków – placu składowego materiałów do prowadzonej przez Wody Polskie inwestycji odbudowy ostróg na Odrze. Przedsięwzięcie wzbudzające ogromne kontrowersje jest do teraz (luty 2024 r.) kontynuowane– wbrew wyrokom sądów administracyjnych. Dojazd do placu nad Odrą wyłączonymi z rezerwatu drogami oznaczał wzmożony ruch ciężkiego sprzętu i ciężarówek z materiałem kamiennym. 

Postulowany Park Narodowy Doliny Dolnej Odry

Starania o park narodowy nad Odrą mają prawie 35 lat. Od zakiełkowania idei miał to być międzynarodowy polsko-niemiecki Park Narodowy Doliny Dolnej Odry. Formalne prace zapoczątkowano w 1990 r. Twórcami studium transgranicznego parku narodowego nad Odrą byli botanicy: profesor Michael Succow i profesor Mieczysław Jasnowski (wespół ze wspomnianą już prof. Janiną Jasnowską). Prof. Jasnowski (1920-1993) był specjalistą z zakresu wiedzy o torfie, badaczem szaty roślinnej Pomorza Zachodniego, pedagogiem, popularyzatorem idei ochrony przyrody. We współpracy ze swoją żoną opracowali m.in. projekty 86 rezerwatów przyrody, trzech parków krajobrazowych i Drawieńskiego Parku Narodowego. Ze względu na międzynarodowy charakter projektu, prof. Succow nazwał niemiecko‑polski park narodowy „Zieloną Wstęgą” wiążącą ze sobą dwa narody wspólną ideą ochrony środowiska i mobilizującą do zjednoczenia wysiłków w tym celu¹⁰. Następne lata pokazały, że ambitne plany utworzenia międzynarodowego obszaru chronionego najwyższej rangi zakończyły się połowicznym sukcesem. Park narodowy powstał tylko po stronie niemieckiej – 29 czerwca 1995 r. ustanowiono Nationalpark Unteres Odertal, natomiast po stronie polskiej, 1 kwietnia 1993 r. powołano na Międzyodrzu Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Odry. Wyznaczono także otulinę  parku krajobrazowego o powierzchni 18400 ha. Niestety na skutek protestów samorządów gminnych, w 1996 r. wojewoda ograniczył ją jedynie do koryt rzecznych Odry Wschodniej i Zachodniej. Niższa forma ochrony po polskiej stronie znalazła odbicie w mniej efektywnej ochronie tego obszaru w kolejnych dekadach¹¹.

Idea parku narodowego na Międzyodrzu trwała w lokalnych przyrodnikach i naukowcach, skłaniając do systematycznych i dotąd realizowanych badań na tym obszarze, ugruntowujących naukowe postawy jego ustanowienia¹². Profesor Janina Borysiak uznała Międzyodrze za jeden z najcenniejszych nadrzecznych obszarów Europy, wskazując jego ogromną rolę w ochronie ginących i zagrożonych zasobów naturalnego dziedzictwa. W podsumowaniu swojej monografii poświęconej szacie roślinnej Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry, napisała: „Znikomy stopień antropogenicznego przeobrażenia szaty roślinnej w pełni upoważnia do podniesienia rangi ochronnej, z parku krajobrazowego na park narodowy. W Europie byłby to jedyny, wśród przyujściowych mokradeł dużych systemów rzecznych, obiekt o najwyższych rygorach ochronnych przy tak nieprzeciętnych walorach szaty roślinnej”¹³.

Przełomowym momentem w powrocie do ogólnopolskiej dyskusji o parku narodowym na Międzyodrzu była katastrofa ekologiczna na Odrze z lata 2022 r. (o jej skutkach można przeczytać w „Dzikim Życiu”, w nr 12-1/2023-2024). Tu ponownie wybrzmiało szczególne znaczenie Międzyodrza, gdyż katastrofa nie zostawiła na tym obszarze tak tragicznych skutków, jak na innych odcinkach rzeki, a obszar ten zadziałał nie tylko jako naturalny filtr, ale także jako schronienie dla organizmów wodnych. 6 lutego 2023 r. zawiązała się Inicjatywa „Stwórzmy Park Narodowy Doliny Dolnej Odry”, kolektyw ludzi znad rzeki, składający się ze społeczników, przyrodników, naukowców, fotografów, artystów i muzyków, którzy postawili sobie za cel doprowadzenie do finału starań rozpoczętych ponad trzy dekady temu przez Jasnowskich. Łączy nas nie tylko miłość do Odry, przyrody, Międzyodrza, ale też przekonanie, że Park Narodowy Doliny Dolnej Odry to najlepsza forma ochrony i promocji  tego niezwykłego obszaru. W swoim manifeście podkreślamy wielowymiarową rolę postulowanego parku narodowego na Międzyodrzu zawartą w hasłach „unikalna przyroda”, „szansa dla mieszkańców”, „bezpieczeństwo ludzi i rzeki”, „okazja do współpracy”¹⁴.

Postulowany park narodowy nad Odrą ma pokrywać się granicami z Parkiem Krajobrazowym Doliny Dolnej Odry, o powierzchni 6009 ha. Międzyodrze jest rozległym torfowiskiem fluwiogenicznym, w którym stagnująca w gruncie woda pochodzi z okresowych wylewów wód rzecznych. Cały obszar pocięty jest gęstą siecią starorzeczy, jeziorek i mniej lub bardziej drożnych kanałów oraz rowów, z roślinnością nie spotykaną już u ujścia rzek w tej części kontynentu. Badania prowadzone na tym obszarze w ostatnich 30 latach potwierdziły nieprzeciętne walory przyrodnicze tego obszaru, zasługujące na najwyższą formę ochrony w postaci parku narodowego. Flora przyszłego parku narodowego liczy co najmniej 436 gatunków, w tym wiele gatunków objętych ochroną prawną i zagrożonych wyginięciem. Cennymi siedliskami przyrodniczymi są lasy łęgowe i ziołorośla nadrzeczne. Wyróżniającym się elementem jest szata roślinna wód, z takimi perełkami jak: grzybieńczyk wodny, kotewka orzech wodny i salwinia pływająca. Botanicy wskazują na wysoce naturalny charakter roślinności Międzyodrza i wskazują na ogromną rolę tego obszaru w ochronie ginących i zagrożonych gatunków szaty roślinnej. Wielkim bogactwem charakteryzuje się fauna Międzyodrza, w szczególności awifauna: odnotowano tu około 220 gatunków ptaków, w tym 125 lęgowych. Stwierdzono gniazdowanie 21 gatunków z „Czerwonej listy ptaków Polski”. Dla wielu gatunków na Międzyodrzu występują kluczowe populacje w skali Polski, dotyczy to: łabędzia niemego, gęgawy, krakwy, cyranki, płaskonosa, bąka, błotniaka stawowego, wodnika, kropiatki, zielonki, kszyka, rybitwy czarnej, słowika szarego, podróżniczka i brzęczki. Postulowany park narodowy jest także częścią międzynarodowej ostoi ptaków, ważnym korytarzem migracyjnym, miejscem odpoczynku i zimowiskiem dla gęsi, kaczek i żurawi. Ważną grupę zwierząt na Międzyodrzu stanową ssaki, w tym 8 gatunków nietoperzy. Sztandarowymi gatunkami międzyodrzańskich wód są bóbr i wydra. W ostatnich latach na tym obszarze pojawiły się jelenie. W 2022 r. stwierdzono po raz pierwszy rozród wilków, a w 2023 r. sfotografowano tu łosia (po około 40 latach od ostatniej obserwacji). Herpetofauna (płazy i gady) reprezentowana jest przez 16 gatunków, z największą na Pomorzu populacją żaby śmieszki. W wodach Międzyodrza stwierdzono występowanie 46 gatunków ryb i minoga rzecznego. Planowany park narodowy to również bogate siedlisko fauny bezkręgowej, z co najmniej 145 gatunkami. Międzyodrze to również naturalny rezerwuar wody, który może przyjmować ją w trakcie powodzi chroniąc nadodrzańskie miasta i oddawać ją podczas susz¹⁵.

W ciągu roku społecznej pracy nasza Inicjatywa przeprowadziła liczne spotkania i odbyła wiele rozmów, których celem było zdobycie poparcia mieszkańców i decydentów na różnych szczeblach – zarówno lokalnym, jak i krajowym – dla pomysłu utworzenia parku narodowego na Międzyodrzu. Przez ten czas w mediach pojawiło się około 60 artykułów na temat planowanego Parku Narodowego Doliny Dolnej Odry. Wszystkie trzy gminy (Kołbaskowo, Gryfino, Widuchowa), na terenie których ma być zlokalizowany proponowany park narodowy, dały „zielone światło” dla tej idei¹⁶. W lutym 2024 r. wiceminister klimatu i środowiska oraz Główny Konserwator Przyrody Mikołaj Dorożała powiedział: „Czekam na moment, w którym będziemy mogli powołać ten park do istnienia. Zapewniam o wsparciu ministerstwa dla tego pomysłu. Bardzo mnie cieszy społeczna inicjatywa, która działa w tym celu, i że są temu przychylne samorządy”¹⁷. Wszystko wskazuje na to, że po długiej, bo trwającej 23 lata przerwie, pierwszym obszarem objętym najwyższym stopniem ochrony będzie Park Narodowy Doliny Dolnej Odry.

Łukasz Ławicki

Przypisy:
1. Ławicki Ł., Dolina Dolnej Odry. Historia ujarzmiania rzeki i stu lat starań o ochronę przyrody, „Herito” 2023, nr 50, s. 124-145.
2. Ławicki Ł., Guentzel S., Jasiński M., Kajzer Z., Żmihorski M., Awifauna lęgowa Doliny Dolnej Odry, „Notatki Ornitologiczne” 2009, nr 50, s. 268-281.
3. Jasnowska J., Wąwóz Kamieniec – projektowany rezerwat florystyczny w powiecie szczecińskim, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 1973, nr 4, s. 31-37.
4. Friedrich S., Nordlöw-Jurzyk S., Profesor Janina Jasnowska – 90-lecie urodzin, s. 9-24, W: Wołejko, L. (red.), Torfowiska Pomorza – identyfikacja, ochrona, restytucja, 2015, Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin.
5. e-dziennik.szczecin.uw.gov.pl/WDU_Z/2023/744/akt.pdf
6. Czeraszkiewicz R., Kalisiński M., Niedźwiecki S., Staszewski A. Awifauna przelotna „Kostrzyneckiego Rozlewiska” nad Odrą koło Cedyni, „Przegląd Przyrodniczy” 1993, nr 4, s. 51-60.
7. wyborcza.pl/7,177851,29465255,mysliwy-w-dodatku-straznik-lesny-pochwalil-sie-zastrzeleniem.html
8. oko.press/gesi-bastion-nowy-rezerwat
9. e-dziennik.szczecin.uw.gov.pl/WDU_Z/2023/4091/akt.pdf
10. Jasnowska J. (red.), Dolina Dolnej Odry. Monografia przyrodnicza parku krajobrazowego, 2002, Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin.
11. Ławicki Ł., Jak rodziła się koncepcja parku narodowego na Międzyodrzu, „Gazeta Gryfińska” 2022, nr 21, s. 16-18.
12. Marchowski D., Ławicki Ł., Changes in the numbers of breeding birds in the Lower Odra Valley Landscape Park (NW Poland) between 1995 and 2013, Vogelwelt 2014, vol. 135, s. 51-66 oraz Borysiak J., Plant cover of the Lower Oder River Valley Landscape Park, 2004, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
13. Borysiak J., Plant cover of the Lower Oder River Valley Landscape Park, 2004, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
14. pnddo.pl
15. Tamże.
16. Tamże.
17. wyborcza.pl/7,177851,30655480,wiceminister-srodowiska-zapowiada-niebawem-wstrzymamy-i-ograniczymy.html