Historia ochrony fińskiej przyrody

Pierwotna przyroda nie była dla rolników epoki romantyzmu pięknem, ale raczej niedokończonym krajobrazem, który można było uformować w wyższą formę użyteczności. Natura była nieskończenie plastycznym dodatkiem do ekonomii gospodarstwa. Jednak romantyczne uznanie dla natury wychwalało korzyści płynące z naturalnego piękna i życia na świeżym powietrzu. Co więcej, ekspansja przemysłu turystycznego stworzyła obrazy romantycznych krajobrazów, które łączyły się z tradycyjnymi troskami moralnymi i w konsekwencji stworzyły podstawy dla ruchu na rzecz ochrony przyrody

Richard W. Judd

Pojęcie świadomości ekologicznej pojawiło się w Finlandii pod koniec lat 60. XX wieku, jednak myśl o ochronie przyrody funkcjonowała tam znacznie wcześniej. W XVIII wieku profesor ekonomii Akademii w Turku, Pehr Kalm (1716-1779), podróżnik, przyrodnik i ekonomista zalecał ograniczenie eksploatacji lasów, zatrudnienie leśników oraz sadzenie sadzonek w miejsce wycinanych drzew.

Kalm, Topelius i Nordenskiöld

Pehr Kalm pochodził z rodziny o fińsko-szkockich korzeniach, jego ojciec był fińskim duchownym, który w wyniku Wielkiej Wojny Północnej został zmuszony wyjechać do Szwecji. Kalm studiował w Królewskiej Akademii w Turku, by następnie wstąpić na uniwersytet w Uppsali, gdzie został jednym z pierwszych studentów przyrodnika Karola Linneusza oraz słuchaczem wykładów fizyka i astronoma Andersa Celsiusa. W 1747 r. odbył podróż badawczą do Ameryki Północnej, zaprzyjaźniając się tam z Benjaminem Franklinem. Stamtąd przywiózł nasiona roślin, które uznawano za przydatne w miejscowym rolnictwie i przemyśle. Dał pierwszy naukowy opis wodospadu Niagara oraz zrealizował dziennik podróży, który został przetłumaczony na wiele języków. Po powrocie Kalm objął stanowisko profesora w Królewskiej Akademii w Turku, założył w mieście ogród botaniczny, w którym posadził między innymi nasiona czerwonej morwy, w nadziei na wykorzystanie jej w fińskim przemyśle jedwabniczym. Resztę życia poświęcił edukacji obywateli, popularyzując za pośrednictwem swoich uczniów wiedzę ogrodniczą czy rozdając sadzonki krzewów jagodowych i śliwy. Był najsłynniejszym ówczesnym fińskim naukowcem, którego prace wpłynęły na rozwój biologii jako samodzielnej dyscypliny, tworząc podwaliny pod fińskie badania ekologiczne. Warto dodać, że w Finlandii za początki ochrony przyrody czasami uważa się dekret cesarza Aleksandra I z 1802 r., który zabraniał wycinania lasów Punkaharju.

Zacharias Topelius (1818-1898) – pisarz, dziennikarz, historyk i rektor uniwersytetu w Helsinkach, podobnie jak Kalm pochodził z Ostrobotni. Syn lekarza znanego z kolekcjonowania pieśni ludowych, ukończył studia historyczne na Cesarskim Uniwersytecie Aleksandra w Helsinkach, poświęcając się przez pewien czas teologii i medycynie. Był jednym z pierwszych honorowych członków Fińskiego Towarzystwa Geograficznego oraz samozwańczym ekologiem, dla którego historia zaczynała się od geografii. Jego najważniejszą książką była „Maamme kirja” („Księga mojej ojczyzny”), geografia i historia Finlandii dla młodzieży, w której opisał przyrodę swojego kraju, tłumacząc przyczyny zjawisk geograficznych i wspominając o wartości zrównoważonego rozwoju oraz ograniczoności zasobów naturalnych. Innym jego ważnym dziełem była „Luonnon-Kirja Ala-alkeiskouluin tarpeeksi” („Książka przyrodnicza dla szkół podstawowych”) skierowana do młodszych dzieci w wieku szkolnym, rozbudzająca w małych czytelnikach zaciekawienie przyrodą.

Topelius rozumiał otoczenie, ludzi i naturę obszaru, w którym zamieszkują jako jeden organizm, w którym wszystko wpływa na siebie. Stworzył wyidealizowany obraz fińskiego krajobrazu rodzimego i był gorącym orędownikiem praw zwierząt.

Adolf Erik Nordenskiöld (1832-1901) urodził się w Helsinkach, studiował chemię, historię naturalną, matematykę i fizykę, a jego ulubionymi przedmiotami były mineralogia i geologia. Od swoich rówieśników Zachariasa Topeliusa i Johana Ludviga Runeberga (1804-1877), Nordenskiöld przyswoił podstawową wiedzę o przyrodzie i historii swojego rodzinnego kraju. Runeberg, narodowy poeta Finlandii, był członkiem sieci społecznościowej Nordenskiölda i jego nauczycielem greki w gimnazjum Porvoo. Był również znanym orędownikiem naturalnego romantyzmu. Dla młodego Adolfa stał się wzorem do naśladowania, który wpłynął na jego stosunek do wsi i przyrody.

Wiosną 1853 r. Nordenskiöld uzyskał tytuł licencjata, a jesienią następnego roku towarzyszył ojcu w wyprawie na Ural, gdzie brał udział w inwentaryzacji mineralogicznej przy badaniach kopalni żelaza i miedzi. Odkrycia minerałów, których dokonał w Rosji, stały się ważnymi punktami odniesienia w jego analizach naukowych. W maju 1857 r. podczas dyplomowej kolacji wygłosił przemówienie, które rosyjski gubernator generalny Finlandii, hrabia Fredrik Vilhelm von Berg, uznał za politycznie zbyt liberalne. W wyniku tego wydarzenia został wygnany z Finlandii i osiadł w Sztokholmie, gdzie otrzymał szwedzkie obywatelstwo oraz posadę dyrektora Działu Mineralogicznego Szwedzkiego Muzeum Historii Naturalnej i tytuł profesora Szwedzkiej Akademii Nauk. Jego tożsamość narodowa jest liminalna, w Finlandii postrzegany jest jako Fin, a w Szwecji jako Szwed.

W ciągu 25 lat Nordenskiöld odbył dziesięć ekspedycji arktycznych i spędził w Arktyce dziesięć lat. Pięciokrotnie odwiedził Spitsbergen, dwukrotnie Grenlandię oraz rzekę Jenisej, a w latach 1878-1880 przepłynął Przejście Północno-Wschodnie i opłynął Europę i Azję.

Po tym, jak w 1863 r. Nordenskiöld ożenił się z urodzoną w Finlandii Anną Mannerheim, siostrą ojca marszałka Carla Gustafa Emila Mannerheima (późniejszego prezydenta Finlandii), chciał zrezygnować z kariery odkrywcy. Plany te przerwała niespodziewana śmierć kierownika planowanej ekspedycji do Spitsbergenu, fińskiego fizyka Karla Chydeniusa (1833-1864). O zastępstwo poproszono Nordenskiölda. Oprócz wspomnianej ekspedycji, poprowadził siedem kolejnych w latach 1868, 1870 i 1872-1873 szukając drogi na biegun północny.

Nordenskiöld badał rozwój gór lodowych, sporządził listę różnych form lodu morskiego i podzielił ujścia lodowców na trzy kategorie. Opublikował swoje odkrycia w książkach i czasopismach naukowych. W 1883 r. opuścił Szwecję i udał się na Grenlandię, z zamiarem spenetrowania pokrywy lodowej i odnalezienia starych wiosek wikingów, co było jego ostatnią ekspedycją arktyczną.

Wyjazdy badawcze do regionów arktycznych wzbudziły zaniepokojenie Nordenskiölda zniszczeniami spowodowanymi przez człowieka w przyrodzie. Martwił się, że naturze zagrażają nowe wynalazki, takie jak koleje, linie telegraficzne i zakłady przemysłowe. W 1880 r. opublikował artykuł „Förslag till inrättandet af Riksparker i de nordiska länderna” („Propozycja utworzenia parków narodowych w krajach nordyckich”), w którym zaproponował, że północna przyroda powinna zostać zachowana dla przyszłych pokoleń. Nordenskiöld nie lubił przetrzymywania zwierząt w ogrodach zoologicznych, które uważał za więzienia dla zwierząt, zamiast tego sugerował, aby część pieniędzy zarezerwowanych na tworzenie takich miejsc była zainwestowana w budowę i utrzymanie parków narodowych. Lasy postrzegał jako źródło tworzenia dobrej jakości życia, korzenie kultury Północy, inspirację dla artystów i zwykłych ludzi. Dla niego ważne było również, aby przyszłe pokolenia rozumiały znaczenie historii i piękna przyrody. Miał historyczne zrozumienie tego, w jaki sposób powstały różne kwestie związane z ochroną środowiska.

Nordenskiöld, Topelius i Kalm zaobserwowali zmiany w środowisku i zaproponowali próby ratowania natury. Różnice między nimi były takie, iż Kalm i Topelius preferowali ochronę przyrody ze względu na użyteczność, Nordenskiöld zalecał natomiast tworzenie parków narodowych ze względu na piękno natury i historię.

W Finlandii „Förslag” Nordenskiölda uważane jest za pierwsze ważne dzieło poświęcone tematyce ochrony przyrody. Esej został przedrukowany w 1881 r. w „Finska forstföreningens meddelanden” („Biuletyn Towarzystwa Fińskich Leśników”) za namową Antona Blomqvista (1836-1904), leśniczego, wykładowcy szkoły leśnictwa Evo i przez kolejne dziesięciolecia osiągnął wysoką pozycję głosu w kwestii ochrony przyrody w krajach nordyckich.

Walka o ideę

W 1881 r. Blomqvist, zwany ojcem fińskiego leśnictwa, wypowiedział się na temat przyrody na dorocznym spotkaniu Towarzystwa Fińskich Leśników. Zaproponował utworzenie jednego parku narodowego zgodnie z tekstem eseju Nordenskiölda.

Podobną potrzebę wysunął w 1891 r. Ragnar Hult (1857-1899), botanik i prezes Fińskiego Towarzystwa Geograficznego. Do pierwotnej idei Nordenskiölda dodał kilka naukowych szczegółów. Hult był pierwszym naukowcem, który opublikował kompleksowe badanie sukcesji ekologicznej zachodzącej w danym regionie.

W 1898 r. botanik profesor Johan Petter Norrlin (1842-1917) poruszył ponownie temat utworzenia fińskich obszarów chronionej natury na spotkaniu Societas pro Fauna et Flora Fennica (Stowarzyszenie Fińskiej Fauny i Flory), najstarszego towarzystwa naukowego w Finlandii, którego celem jest zwiększenie wiedzy o fińskich roślinach i zwierzętach, promowanie badań zoologicznych, botanicznych oraz ochrona przyrody. Wszystkie powyższe próby nie przyniosły jednak zakładanych rezultatów, choć dały inne efekty, Hult i Norrlin powiązali bowiem badania przyrodnicze z ideą parków narodowych.

W Finlandii ochrona rodzimej przyrody była dyskutowana przez kilka dziesięcioleci w towarzystwach naukowych, brał w nich udział również profesor Johan Axel Palmen (1845-1919). Palmen był fińskim zoologiem, znanym z badań nad migracją ptaków i wysiłków podejmowanych w kwestii ich ochrony. Założył pierwszą w Finlandii stację obrączkowania ptaków, pomagał redagować atlasy dotyczące tych zwierząt i popularyzował naukę historii naturalnej w szkołach. Krótko przed swoją śmiercią odegrał kluczową rolę w uchwaleniu w 1917 r. fińskich ustaw o ochronie przyrody.

Powstanie parków narodowych

W 1903 r. fiński senat zaczął wprowadzać ustawy mające na celu ochronę lasów dla przyszłych pokoleń i badań naukowych, utworzono tzw. lasy ratunkowe, które miały być zachowane jako pamiątki reprezentacyjne dla przyszłych pokoleń i badań naukowych. Rok później, trzy lata po śmierci Nordenskiölda, kwestia parków narodowych stała się tematem publicznej dyskusji w Szwecji, kiedy przybył do tego kraju Hugo Conwentz, niemiecki botanik i inicjator ochrony przyrody w Prusach. Jego wykłady były głównym impulsem do złożenia w szwedzkim parlamencie wniosku Karla Starbäcka (1828-1885) proponującego „dochodzenie w sprawie środków ochrony przyrody i naturalnych zabytków Szwecji”.

Jesienią 1903 r. pierwszy Komitet Ochrony Przyrody mianował jednym ze swoich członków Alfreda Gabriela Nathorsta (1850-1921), przyjaciela Nordenskiölda, uczestnika wypraw na Spitsbergen i Grenlandię. Jego badania nad roślinami polodowcowymi i szczątkami roślin z jeszcze starszych epok geologicznych uczyniły go światowym autorytetem w dziedzinie paleobotaniki. Nathorst podkreślił znaczenie edukacji ekologicznej społeczeństwa, proponując wprowadzenie lekcji w szkołach i instytutach zwracających uwagę na potrzebę troski o przyrodę i jej ochronę.

Pięć lat później powstały pierwsze parki narodowe w Szwecji: Abisko, Hamra, Garphytte, Gotska Sandö, Peljekaise, Sarek, Sonfjällets, Stora Sjöfallet i Ängsö, wszystkie na terenach zgodnych z wytycznymi Nordenskiölda.

W 1905 r. powrócono do kwestii parków narodowych w Finlandii. Obszar wokół Ounastunturi, Pallastunturi i Yllästunturi w północnej Finlandii zostały wyznaczone jako odpowiednie miejsca na park narodowy. W 1907 r. senat podjął decyzję o utworzeniu komisji leśnej dla celów promowania ochrony przyrody.

Pierwszy w Finlandii rezerwat przyrody o znacznej powierzchni został utworzony w 1916 r. na wzgórzach Mallatunturi decyzją Metsähallitusa (fińskiego przedsiębiorstwa państwowego zajmującego się zarządzaniem, monitorowaniem i promowaniem fińskiego leśnictwa) i gubernatora prowincji Oulu. Wzgórze Koli we wschodniej Finlandii, które było mekką artystów narodowego krajobrazu Finlandii, odwiedzaną między innymi przez: malarzy Eero Järnefelta i Pekkę Halonena, pisarza Juhaniego Aho oraz kompozytora Jeana Sibeliusa, również zostało dodane do listy obszarów chronionych. Jednak burzliwa sytuacja polityczna tamtych lat sprawiła, że nie osiągnięto wiele więcej. Finlandia pogrążyła się w wojnie domowej w 1918 r., a późniejsze potrzeby młodego państwa skupiły się na czym innym. W latach 20. XX wieku powstały natomiast w Finlandii pierwsze pomniki przyrody. W okresie autonomii w Finlandii nie istniały odrębne przepisy dotyczące ochrony przyrody, została ona uchwalona dopiero w 1923 r.

Profesor Kaarlo Linkola (1888-1942) stworzył pierwsze inwentaryzacje w zakresie ochrony przyrody i złożył pierwszy wniosek w sprawie ochrony przyrody w północnej Finlandii. Linkola działał w myśl idei Nordenskiölda. Ustawa została uchwalona w 1928 r., ale z powodu niepełnego podziału wspólnego lasu Kuusamo, prezydent Lauri Relander jej nie ratyfikował. Po tym wydarzeniu Linkola aktywnie działał na rzecz wprowadzenia w życie nowego prawa, co udało się dopiero za trzecim podejściem. Ustawa została zrewidowana, przyjęta w 1937 r. i ratyfikowana rok później. W 1938 r. Linkola założył Fińskie Towarzystwo Ochrony Przyrody, w którym pełnił funkcję prezesa aż do śmierci. W 1938 r. utworzono parki przyrody Kutsa, Pisavaara, Pääskyspahta, Pummanki i Hiisijärvi, a także parki narodowe Pallas-Ounastunturi, Pyhätunturi, Heinäsaari i Porkkala. Zarządzanie tymi obszarami powierzono Fińskiemu Instytutowi Badawczemu Leśnictwa.

Pierwszym inspektorem ochrony przyrody został ornitolog i dyrektor ogrodu zoologicznego Rolf Palmgren (1880-1944), który za swoją działalność na rzecz przyrody został w 1915 r. odznaczony medalem Helsińskiego Stowarzyszenia Ochrony Zwierząt. Od 1930 r. stanowisko to piastował docent biologii leśnej Viljo Kujala (1891-1977) z Eksperymentalnego Instytutu Nauk Leśnych.

Palmgren był zagorzałym działaczem na rzecz ochrony przyrody, który swoje poglądy prezentował w książkach, Kujala samotnym badaczem zapamiętanym dzięki wysiłkom na rzecz ochrony jeziora Äyräpäänjärvi oraz przyrody obszarów Krunni i Puijo. W latach 30. XX wieku powstały także pierwsze parki przyrody: Malla i Heinäsaari.

Lata po drugiej wojnie światowej

Wraz ze zmianą po II wojnie światowej linii granicznej Finlandii za granicą państwa pozostało pięć parków przyrody (Pummanki, Kutsa, Heinäsaari, Pääskyspahta, Hiisjärvi), zaś Park Narodowy Porkkala został przekazany Związkowi Radzieckiemu jako terytorium dzierżawione.

Szybka industrializacja Finlandii, która zaczęła się w latach 50. spowodowała konflikt między ochroną natury a potrzebami rozwijającej się gospodarki. W trwającym latami sporze opinia publiczna opowiadała się jednoznacznie za przyrodą. W tym czasie utworzono dwanaście nowych parków przyrody i siedem parków narodowych. Park Narodowy Porkkala wrócił do Finlandii ze Związku Radzieckiego, ale został zlikwidowany ze względu na utratę walorów przyrodniczych.

W 1965 r. państwo rozpoczęło program Mera 1, fundusze państwowe wykorzystywano do osuszania torfowisk i oczyszczania nieproduktywnych lasów w celu przyspieszenia wzrostu drzew. Zwrócono uwagę opinii publicznej na toksyny środowiskowe. W latach 70. została powołana Krajowa Rada Doradcza ds. Ochrona Środowiska oraz Biuro Zarządzania Zasobami Naturalnymi Ministerstwa Rolnictwa i Leśnictwa.

Kulminacją aktywizmu ekologicznego był Ruch Koijärvi, który rozpoczął się w 1979 r. Jego celem było zapobieżenie osuszeniu jeziora w okolicy Forssy, gdzie znajdowały się lęgowiska wodnych ptaków. Działania organizacji doprowadziły do tego, iż Koijärvi nie zostało osuszone, zaś w późniejszym czasie przyczyniły się do powstania partii politycznej Liga Zielonych, w której założeniu brało udział kilku liderów ruchu. Partia weszła do parlamentu. Funkcję pierwszego ministra Zielonego Sojuszu i jednocześnie pierwszego ministra Zielonych całej Europy od 1995 do 1999 r. pełnił Pekka Haavisto (ur. 1958 r.), kandydat na prezydenta w ostatnich wyborach prezydenckich w Finlandii.

W 1982 r. miała miejsce trzecia fala powstawania fińskich obszarów chronionych. Do parków narodowych dołączyły: Itäinen Suomenlahti, Kauhaneva – Pohjankangas, Lauhanvuori, Patvinsuo, Riisitunturi, Salamajärvi, Seitseminen i Tiilikkajärvi. Uzupełniono program ochrony torfowisk i objęto ochroną ochrony oczka wodne, gaje, zagrożone zwierzęta i rośliny.

W 1983 r. utworzono fińskie Ministerstwo Środowiska. W latach 90. powstały parki narodowe Kolovesi, Torronsuo, Koli, Päijänne i Nuuksio. Podjęto program ochrony wybrzeży, starodrzewów oraz obszarów krajobrazowych o znaczeniu krajowym. Finlandia złożyła również wniosek o włączenie niektórych obszarów do sieci Natura 2000. W Finlandii sieć ta obejmuje pięć milionów hektarów, z czego 3/4 tego terenu to ląd, a 1/4 woda.

W 1993 r. grupa robocza ministerstwa środowiska podjęła decyzję o utworzeniu 27 obszarów krajobrazów narodowych Finlandii.

Na początku XXI wieku zapoczątkowano w Finlandii Program Różnorodności Biologicznej Lasów dla Finlandii Południowej (METSO), którego celem było powstrzymanie zaniku siedlisk leśnych i gatunków leśnych oraz ustabilizowanie korzystnego rozwoju różnorodności biologicznej do 2025 r., zaś w ramach programu badawczego PUTTE rozpoczęto prace terenowe dotyczące zagrożonych gatunków leśnych.

Utworzono pierwsze Narodowe Parki Miejskie których celem jest ochrona miejskiej przyrody i zabudowanego środowiska kulturowego jako dużej, integralnej całość. Powstały one w: Hämeenlinnie, Heinoli, Pori i Hanko. Pojawiły się parki narodowe Leivonmäki, Pyhä-Luosto, Selkämeri.

W Finlandii została ratyfikowana Europejska Konwencja Krajobrazowa, a Finowie uzyskali pierwsze krajowe obszary zarządzania krajobrazem Skärlandet w Tammisaari i Hyypänjokilaakso w Kauhajoki. W 2012 r. Finlandia rozpoczęła wdrażanie na szczeblu krajowym strategii ONZ na rzecz różnorodności biologicznej do roku 2020. W 2010 r. opublikowano Czerwoną Księgę oceny zagrożenia gatunkowego Finlandii, w której co dziewiąty gatunek i co drugi typ siedliska w Finlandii określono jako zagrożony. W 2017 r. powstały parki narodowe w Konnevede i Teijo oraz park narodowy Hossa.

Przyjęto program siedliskowy Helmi na lata 2021-2030 wzmacniający różnorodność biologiczną Finlandii i zabezpieczający kluczowe systemy ekosystemu. Ma on za zadanie łagodzić skutki zmiany klimatu i wspierać działania na rzecz przystosowawcze do nowych warunków.

W ostatnich latach utworzono miejskie parki narodowe w Forssie, Porvoo, Turku, Kotce i Kuopio, Kokkoli. Na obszarze Kairalan-Luiro i Simo w Pelkosenniemi utworzono obszary zarządzania krajobrazem.

Obecnie w Finlandii znajduje się 19 parków przyrody i 41 parków narodowych. Parki narodowe zajmują łączną powierzchnię 9892 kilometrów kwadratowych, co stanowi 2,7% całkowitej powierzchni lądowej Finlandii. Do Ministerstwa Środowiska wpłynęło kilka propozycji utworzenia nowych parków narodowych lub rozbudowy starych parków.

Finlandia jest pierwszym krajem na świecie obchodzącym święto natury. Od 2013 r. przypada ono corocznie w ostatnią sobotę sierpnia i od 2017 r. uważane jest za dzień fińskiej flagi.

1 czerwca 2023 r. fiński parlament zatwierdził nową ustawę o ochronie przyrody, wprowadzając do niej takie elementy jak: wzmocnienie ochrony ściśle chronionych typów siedlisk, dobrowolna kompensacja ekologiczna oraz wzmocnienie roli fińskiego panelu ds. ochrony przyrody. Do ustawy wpisana jest również adaptacja do zmian klimatu.

Hanna Ruszczyńska

Hanna Ruszczyńska – socjolog, pedagog, dziennikarka. Współpracowała z magazynami poświęconymi kulturze („Fabularie”), podróżniczymi („Zew Północy”), wydawnictwami naukowymi („Studia Scandinavica”). Opowiadała o Finlandii w: Radiu Gdańsk, projekcie „Północ – Południe: polszczyzna na krańcach Europy” Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, „Przeglądzie Bałtyckim”, podkaście „Finnish Café” i w Fundacji Edukacji Międzykulturowej. Prowadziła spotkania i warsztaty związane z Finlandią w: Muzeum Narodowym w Warszawie „Przesilenie. Malarstwo Północy 1880-1910”, Festiwalu Nordic Talking, Filii Naukowej Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Josepha Conrada Korzeniowskiego w Gdańsku oraz Stowarzyszeniu Polaków w Północnej Finlandii.