Geoparki – nowa forma ochrony litosfery

Znajomość i poszanowanie dziedzictwa geologicznego to kluczowe aspekty realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Do niedawna obiekty o szczególnym znaczeniu dla geologii były jedynie wpisywane przez UNESCO na Listę Światowego Dziedzictwa. Wśród wszystkich stanowisk na liście stanowiły one jednak tylko nieznaczny procent.

Znajdziemy wśród nich takie słynne osobliwości przyrody nieożywionej, jak Wielki Kanion w USA, największy ze znanych monadnok (forma geomorfologiczna, która jest zbudowana ze skał bardziej odpornych na degradację niż sąsiadujące z nią) – Ayers Rock w Australii czy Droga Olbrzymów w Irlandii Północnej. Rozszerzeniem idei ochrony litosfery jest zgłoszony przez UNESCO podczas 29 i 30 sesji w latach 1997 i 1999 program tworzenia geoparków. W czerwcu 2002 r. UNESCO zadeklarowało wsparcie oraz podjęcie współpracy z państwami w powoływaniu geoparków. Celem takiej formy ochrony ma być promocja obszarów o szczególnych walorach geologicznych (stanowiska paleontologiczne, odsłonięcia, profile, formy powierzchniowe itp.). Podkreśla się także potencjalną rolę geoparków w tworzeniu nowych miejsc pracy i rozwoju gospodarczym regionów. Z tego względu w powstawaniu tych form istotną rolę mają odgrywać zintegrowane działania władz i społeczności lokalnych, którym powinna przyświecać idea ochrony przyrody.

Należy podkreślić, że Dział Nauk o Ziemi UNESCO, wraz z Międzynarodową Unią Nauk Geologicznych (IUGS) oraz organizacjami rządowymi wspiera wysiłki służące ochronie geosfery (w tym tworzenie stanowisk dokumentacyjnych). Powoływanie geoparków odbywać się będzie w ramach Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO i Międzynarodowej Sieci Rezerwatów Biosfery (MAB).

W skali Europy powstają tzw. Europejskie Geoparki, które według kryteriów UNESCO są obiektami modelowymi do stworzenia globalnej sieci geoparków UNESCO. Stanowisko takie zostało przyjęte w kwietniu 2001 r. przez twórców Europejskich Geoparków i przedstawicieli Działu Nauk o Ziemi UNESCO. W Europejskich Geoparkach muszą występować stanowiska geologiczne o szczególnym znaczeniu naukowym, rzadko spotykane bądź o dużych walorach estetycznych czy edukacyjnych. Wszystkie Europejskie Geoparki są połączone w sieć, co ma sprzyjać wymianie doświadczeń między jej poszczególnymi członkami, nadawaniu znaczenia miejscom o walorach geologicznych w całej Europie oraz promowaniu i wspieraniu ochrony dziedzictwa geologicznego. Do czerwca 2002 r. istniało w sumie 12 Europejskich Geoparków w 7 krajach (2 we Francji, 2 w Niemczech, 2 w Grecji, 1 w Irlandii, 1 w Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii, 2 we Włoszech i 2 w Hiszpanii). Do 2005 r. planuje się powiększenie liczby członków do 30. Rekordzistą pod względem liczby geoparków są Chiny – w 2000 r. utworzono tam aż 11 takich obiektów, powołano również Biuro Ochrony Geoparkowej i Rozwoju Geoparków. Według planów, w Chinach ma powstać docelowo 310 geoparków a około 5-8 spośród nich ma się znaleźć na Liście Światowego Dziedzictwa.

Cechy geoparków

Według pomysłodawców tworzenia tej nowej formy ochrony, każde ze stanowisk, które otrzymuje status geoparku, jest miejscem, gdzie realizowane są założenia ochrony środowiska połączone z rozwojem ekonomicznym regionu (nasuwa się jednak pytanie, czy te dwie sprawy da się w ogóle połączyć). Rocznie planuje się tworzenie około 20 geoparków UNESCO. Szacuje się, że w skali globalnej liczba geoparków wynosiłaby docelowo około 500.

Z założenia geoparki mają spełniać następujące kryteria:

• Zawierać jedno lub więcej stanowisk o istotnym znaczeniu naukowym dla geologii, archeologii, ekologii lub kulturowym;
• Posiadać plan zagospodarowania, wspierający geoturystykę i rozwój społeczno-gospodarczy;
• Wskazywać na metody ochrony i powiększania dziedzictwa geologicznego oraz zapewniać środki do nauczania dyscyplin związanych z naukami o Ziemi i ochroną środowiska;
• Wynikać z połączonych interesów władz publicznych, społeczności lokalnych i inicjatyw prywatnych;
• Stanowić część światowej sieci, łączącej najlepszą praktykę w ochronie powierzchni Ziemi ze strategiami zrównoważonego rozwoju.

Geopark jest formą ochrony obszarowej o dokładnie wyznaczonych granicach. Powinien zajmować taką powierzchnię, by umożliwić rozwój ekonomiczny, w szczególności poprzez geoturystykę. Małe odsłonięcia skalne mimo swojej wartości naukowej nie spełniają takiego założenia. Geoparkiem może być również taki obszar, który jest już objęty w danym państwie konkretną formą ochrony.

Wyróżnia się trzy główne cele tworzenia geoparków. Pierwszym jest wykorzystanie tych obiektów w edukacji i zwiększaniu świadomości geologicznej społeczeństwa. Drugi z celów dotyczy znaczenia geoparków jako narzędzia wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju, natomiast trzecim jest zachowanie dziedzictwa geologicznego dla przyszłych pokoleń.

Geoparki w Polsce

Szacuje się, że w ciągu najbliższych 2 lat ma powstać pierwszy geopark w Polsce – na Łuku Mużakowa. Jest to miejsce wyjątkowe, choć bardzo mało znane. Niewiele osób ma świadomość, że na terenie naszego kraju znajduje się największa na świecie morena czołowa. Łuk (kształt moreny przypomina podkowę) ma około 40 km długości i 3-4 km szerokości, a odległość między jego ramionami wynosi około 20 km. Leży on na granicy Polski (województwo lubuskie) i Niemiec (Brandenburgia i Saksonia). Część polska, mimo że powierzchniowo mniejsza (około 40%), jest mniej zniszczona prowadzoną tu eksploatacją węgla brunatnego, który w wyniku działalności lądolodu został wyciśnięty na powierzchnię. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że eksploatacja ta przyczyniła się do urozmaicenia krajobrazu – w dawnych wyrobiskach powstały malownicze jeziorka. Węgiel był tu wydobywany już od 1840 r., istniało tutaj ok. 60 kopalń. Po związanym z wydobyciem przemyśle ceramicznym pozostały stare cegielnie, które w przyszłości z pewnością będą jedną z wielu atrakcji nowego geoparku.

Najważniejszym celem geoparku na Łuku Mużakowa będzie ochrona elementów przyrody nieożywionej, które w czytelny sposób prezentują etapy rozwoju skorupy ziemskiej lub życia na Ziemi (geotopów). Geolodzy z Państwowego Instytutu Geologicznego wyróżnili w polskiej części Łuku (rejon Łęknica-Tuplice) 34 takie geotopy. Do wyjątkowych w tym względzie należą rowy wietrzeniowe, powstałe w wyniku kontaktu złóż węgla brunatnego z tlenem z atmosfery.

W grudniu 2000 r. ustanowiono na terenie Łuku Mużakowa park krajobrazowy. Teren ten jest bowiem nie tylko atrakcją geologiczną, ale również zawiera wiele cennych elementów przyrody ożywionej. Flora parku liczy 591 gatunków, szczególnie interesujące są te, które osiągają tu wschodnią granicę zasięgu, m.in. selery wezłobaldachowe (jedyne stanowisko w Polsce), nawodnik sześciopręcikowy, wrzosiec bagienny i inne. Płazy reprezentowane są przez 14 gatunków, w tym traszkę zwyczajną i grzebieniastą oraz żabę moczarową. Na terenie parku stwierdzono 146 gatunków ptaków, w tym 106 lęgowych. Spotkać tu można takie ornitologiczne rarytasy, jak bąk, rybołów, kania ruda, błotniak zbożowy, łęczak, świstun czy gągoł. Występują tu również dwa gatunki ssaków umieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt – wydra i wilk. Na terenie parku występuje 8 pomników przyrody i jeden rezerwat, planuje się utworzenie dalszych 23 pomników przyrody.

Łuk Mużakowa to także obszar ciekawy kulturowo. Od wieków był on związany z górnictwem i zamieszkiwany przez Serbołużyczan. Stworzenie geoparku może stać się argumentem w staraniach o przetrwanie tego słowiańskiego narodu. W dawnym NRD odkrywkowe górnictwo węgla brunatnego zniszczyło ponad 70 wiosek na tym terenie, zaś 1/4 Łużyczan zmuszona była do opuszczenia swojej małej ojczyzny. Eksploatacja trwa nadal i kolejne wioski, takie jak Horno (znane też jako Rogów) są zagrożone. Jest nadzieja, że stworzenie geoparku zmieni stanowisko niemieckiego rządu wspierającego przemysł wydobywczy i polepszy los Łużyczan, których ciekawa kultura stanie się atrakcją przyciągającą turystów.

Do planowanych w dalszej kolejności geoparków na terenie Polski należą Geopark Jurajski obejmujący Wyżynę Krakowsko-Wieluńską o powierzchni ok. 1700 km² oraz Geopark Pieniński o obszarze ok. 50 km². Szczególnie cenny wydaje się tutaj Geopark Jurajski. Obszar ten, w przeciwieństwie do Pienin nie jest chroniony w formie parku narodowego, mimo trwającej wiele lat kampanii. Stworzenie geoparku daje ekologom kolejny argument w toczącej się batalii o powołanie Jurajskiego Parku Narodowego, a przynajmniej powód do trwałego zaniechania głośnych (dosłownie i w przenośni) w całym kraju imprez pirotechniczno-muzycznych pod zamkiem w Olsztynie. Działalność taka w żaden sposób nie sprzyja ochronie walorów geologicznych obszaru, zaś przyciąga "turystów", którzy nie potrafią dostrzec piękna przyrody nieożywionej i ożywionej.

Inicjatywa tworzenia geoparków UNESCO wypełnia lukę, jaka istnieje w działaniach na rzecz ochrony światowego dziedzictwa i zapewnia ramowy program ochrony georóżnorodności i dziedzictwa geologicznego. Miejmy nadzieję, że ta nowa forma ochrony przyjmie się również w Polsce i będzie służyła dobru przyrody i ludzi.

Agnieszka Gałuszka, Krzysztof Wojciechowski