Polesie, które odeszło

Polesie to wielka kraina. Zda się, że tak wielka, iż każdy znajdzie w niej swoją cząstkę. Każdy, kto tam był, ale i kto nie był. Dla Katarzyny Witwickiej taką własną cząstką Polesia była Pińszczyzna. Dla Pińska, w prezencie na 900-lecie jego urodzin, napisała książkę-album „Polesie. Kadry pamięci”. Witwicka nie pochodziła z Polesia i nie była „z Poleszuków”. Ta ceniona tłumaczka literatury francuskiej i rosyjskiej była córką zamożnej Rosjanki i oficera 12 Pułku Ułanów Podolskich, urodziła się w Kijowie. Jednakże z Pińskiem związana była rodzinnie i – jak można się domyślać – emocjonalnie.

Po wojnie gromadziła wszelkie pamiątki związane z tymi terenami, m.in. pokaźny zbiór zdjęć i pocztówek, których ponad 170 zdobi ten album. Jak pisze we wstępie sama Autorka: „Wydaniu niniejszego albumu przyświeca nadzieja, że może widokówki te przypomną coś komuś stamtąd, na chwilę staną się powodem ciepłego wzruszenia; może ich dzieci i dzieci ich dzieci zaciekawi gdzie i jak żyli ich ojcowie i ojcowie ojców; może wreszcie ktoś całkiem nie stamtąd – jeśli tu zajrzy, zechce obejrzeć i przeczytać – dowie się, że nie zawsze tak było, że było inaczej”. Witwicka ukochała Polesie. Niebanalnym tego dowodem jest fakt, iż album ten wydała własnym sumptem. Niestety nie doczekała się ukończenia jego druku – zmarła w trakcie prac, dożywszy pięknego wieku 84 lat.

Nie jest to książka przyrodnicza. Choć nie brak tutaj prostych, ale pięknych opisów przyrody: „Na mokradłach rosły lasy, a w ich ostępach łosie i bobry nie były rzadkością. Rosły tutaj właściwie wszystkie rodzaje drzew – tylko zależnie od jakości tej podlanej obficie wodą gleby – całe ich obszary były ujednolicone: jak dęby, to same dąbrowy, jak sosny – to tylko one itp. Wszędobylska tu woda, nawet w miejscach na pozór suchych występująca jednak podskórnie, sprawiała, że drzewa próchniały nieraz od środka w młodym jeszcze wieku. Mimo to puszcze poleskie miały na ogół drzewostan okazały”.

W pełnym tego słowa znaczeniu można tę książkę potraktować natomiast jako bioregionalną. Bo na Polesiu, jak chyba w żadnej innej krainie przyroda wywarła tak silne piętno na człowieku. I to od łapci z łyka, z pasów kory wierzbowej do flotylli pińskiej, która mogła powstać tylko na takich wielkich rzekach i ich rozlewiskach, jakie są na Polesiu. To tutaj ludzie, jak w starożytnym Egipcie, byli uzależnieni od wylewów wielkiej rzeki – Prypeci i jej mniejszych dopływów: Piny, Stochodu, Horynia. One powodowały, iż wiosną wsie zamieniały się w „poleskie Wenecje”, a trawę trzeba było kosić pod wodą. Do sąsiadów można było dostać się tylko łódką (bo mieszkali na kolejnej „hale”, czyli goliźnie), ale łódką nie byle jaką, bo mogącą przewieźć kilku ludzi, wóz z koniem i kopicę siana. I dodać należy, że dłubaną z pnia drzewa. Ale też wylewy te były istnym rogiem obfitości. Podczas nich wypływali rybacy z sieciami, sakami i całym sprzętem do łowienia i w uroczyskach, konarach, zakolach i płyciznach łowili całe mnóstwo ryb. Ożywcze rozlewiska obficie podlewały łąki sprawiając, że wyrastały na nich łany knieci.

Wszystko to pięknie obrazują przedwojenne pocztówki, niektóre z nich malowane „z natury” przez Leona Wyczółkowskiego. Na nich można też zobaczyć mieszkających tam ludzi – Poleszuków: przy pracy, na targu, od święta. A także to, co człowiek stworzył – dawne ulice Pińska, jego budowle, jak i inne miejscowości na Polesiu – Brześć, Kobryń, Prużany, Lubieszów, Kamień Koszyrski.

Część tekstowa książki to podróż w czasie po poleskich błotach – od pradziejów, kiedy rzekomo miał tu przebywać rzymski poeta Owidiusz po czasy przedwojenne, gdy Polesie i jego lud tak naprawdę niewiele się zmienili. Twórcze pomieszanie stylów i dziedzin powoduje, iż czytelnik naprawdę może odczuć klimat tej krainy. Może przechadzać się po ulicach Pińska czy Kobrynia, słyszeć gwar targu nad Piną, może również wraz z Poleszukami wypłynąć na połów lub na podwodne sianokosy. W uszach dźwięczy klangor żurawi, a zimą charakterystyczne słowa „szczodryku”, czyli poleskich jasiołek.

Cennym uzupełnieniem książki jest spis przedwojennych ulic Pińska i mapa (niestety niezbyt wyraźna) przedwojennego województwa poleskiego.

Oglądając pocztówki z Polesia nie mogłem oprzeć się porównaniu ich ze zdjęciami ostatniego fotografa „dzikiego Zachodu” Edwarda Curtisa. Na przełomie XIX i XX wieku odwiedził on chyba większość plemion indiańskich w Ameryce Północnej i uwiecznił to na fotografiach. Przedstawiał na nich wszystko – i przyrodę, i życie codzienne, polowania, wyprawianie skór, gotowanie strawy, różne obrzędy. Ale też wiele postaci, tych zwykłych, nieznanych z imienia i wielkich wodzów, jak Dwa Księżyce czy Geronimo. Utrwalił świat, którego już nie ma, który odszedł w wyniku głupoty i zachłanności białego człowieka, usprawiedliwianej „nieuchronną koniecznością dziejową”.

Polesie z pocztówek z albumu Katarzyny Witwickiej to także świat, którego już prawie nie ma. Melioracje na Polesiu rozpoczęto już w XVIII w., tyle że nie były one jeszcze groźne, bo środki techniczne na to nie pozwalały. Jednakże podczas panowania na Polesiu antyludzkiego i antyprzyrodniczego systemu znacznie przybrały na sile. Dziś już nie ma Błot Pińskich, na których profesor Szafer chciał przed wojną założyć park narodowy, w Poleskim Zapowiedniku na Białorusi wycinane są wiekowe dąbrowy, wiele łąk zostało zmeliorowanych i przesuszonych. Gospodarka kołchozowa odcisnęła na Polesiu piętno. Ludzie już też jakby nie ci sami. Po wojnie stali się obywatelami ZSRR, a z jego upadkiem granica „rozdarła” Polesie na linii Prypeci na białoruskie i ukraińskie, dzieląc sztucznie coś, co naturalnie było i jest ze sobą związane. Poleszucy są teraz Białorusinami albo Ukraińcami, podczas gdy tak naprawdę nie rozumieją tego, podobnie jak nie rozumieli tego, że przed wojną byli Polakami. Oni to po prostu mieszkańcy błot – tutejsi.

Moi przyjaciele z Białorusi zapewniają, że jednak to dawne Polesie jeszcze nie całkiem odeszło, że są jeszcze na Białorusi i na Ukrainie zagubione wśród błot futory, do których wiosną tylko bajdarą się dopływa. Może tam kiedyś pojedziemy...

Krzysztof Wojciechowski

Katarzyna Witwicka, Polesie. Kadry pamięci, Lubelskie Centrum Marketingu, Lublin 2003.