Ochrona strefowa w Ukrainie

Miejsca występowania ponad 160 leśnych gatunków flory i fauny, wpisanych do Czerwonej Księgi Ukrainy (CzKU), są zagrożone z powodu wyrębu, zbioru leżaniny, prowadzenia plantacji leśnej, a także rekreacji w lasach. Przykładem jest wpisany do CzKU siniak Columba oenas, który lubi gniazdować w dziuplach starych, zamierających sosen. Jednak właśnie to te drzewa są przez leśników usuwane w pierwszej kolejności podczas cięć sanitarnych. Cięcia tego rodzaju oraz prowadzenie działalności rekreacyjnej w lasach utrudnia gniazdowanie ptaków drapieżnych. Potwierdzają to badania przeprowadzone niedawno w Parku Narodowym „Hołosijiwski” przez przedstawicieli Kijowskiego Centrum Ekologiczno-Kulturalnego wraz z pracownikami PN „Hołosijiwski”, PN „Homilszańskie Lasy”.

Zakaznik „Lisnyky” i Daczne Leśnictwo wchodzą w skład PN „Hołosijiwski”, położone są w jednym miejscu (koło chutoru Mrygi) i zajmują mniej więcej taką samą powierzchnię (ponad 1000 ha). Zakaznik „Lisnyky” już od 10 lat znajduje się w strefie ochrony ścisłej Parku. Strefa ta jest bardzo dobrze chroniona przez służbę ochrony Parku, prócz tego z powodu podmokłości terenu jest trudno dostępna dla ludzi. Nie prowadzi się tu żadnych zabiegów gospodarczych ani ochrony czynnej. Daczne Leśnictwo wchodzi w skład Parku jednak bez prawa własności (jest własnością gospodarstwa leśnego Koncza Zaspa) i znajduje się w strefie regulowanej rekreacji. W niej prowadzone są wybiórcze cięcia sanitarne, zaś w okresie wiosenno-jesiennym obserwuje się znaczną liczbę osób odpoczywających na tym terenie. 

W efekcie, w strefie ochrony ścisłej, gdzie przestrzegany jest reżim ścisłej ochrony, znalezione zostało gniazdo kobuza Falco subbuteo (gatunek z załącznika II Konwencji Berneńskiej) i bielika Haliaeetus albicilla (zał. II Konwencji Berneńskiej i CzKU). W Dacznym Leśnictwie, gdzie na ptaki drapieżne stale oddziaływał czynnik niepokojenia spowodowany cięciami sanitarnymi i obecnością odpoczywających ludzi, żadnych gniazd drapieżników nie znaleziono. Zaprezentowany przykład raz jeszcze potwierdza celowość rozprzestrzenienia reżimu ochrony ścisłej na obszary chronione poprzez tworzenie stref chronionych wokół miejsc występowania rzadkich gatunków dzikiej fauny i flory.

Stąd też, w oparciu o doświadczenia innych krajów, przede wszystkim Polski, zaproponowaliśmy tworzenie stref ochronnych wokół gniazd rzadkich ptaków chronionych, w pierwszej kolejności drapieżnych, a także wokół miejsc występowania innych rzadkich gatunków zwierząt (niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos, żbika Felis silvestris, gniewosza Coronella austriaca, traszek: górskiej Triturus alpestris i karpackiej Lissotriton montandoni i innych), stanowisk rzadkich gatunków roślin (śnieżyczki, sasanki, porosty, paprotniki i grzyby). W Polsce 30-50% gniazd kani rudej Milvus milvus i puchacza Bubo bubo i 70% gniazd bielika chronionych jest przez strefy ochronne. Pozwoliło to na zwiększenie liczebności bociana czarnego Ciconia nigra, puchacza i wszystkich gatunków ptaków drapieżnych. Zaś liczebność bielika z 230 osobników w 1994 r. wzrosła do 700 osobników w roku 2008.

Podstawy prawne

W celu prawnego usankcjonowania procesu tworzenia stref ochronnych w lasach, Kijowskie Centrum Ekologiczno-Kulturalne, Ekoprawo-Kijów i Ukraińskie Towarzystwo Ochrony Ptaków doprowadziły do wprowadzenia do „Instrukcji cięć sanitarnych w lasach Ukrainy” zatwierdzonej przez Radę Ministrów Ukrainy dnia 26 października 2016 r. (decyzja nr 756) punktu dotyczącego tworzenia stref ochronnych wokół gniazd i tokowisk gatunków ptaków wpisanych do Czerwonej Księgi Ukrainy. 

Następnie instytucje, które miały za zadanie tworzenie takich stref, wydały odpowiednie zarządzenia. Ministerstwo Ekologii i Zasobów Naturalnych Ukrainy wydało zarządzenie nr 557 z dnia 29.12.2016 r., zaś Państwowy Komitet Gospodarki Leśnej Ukrainy wydał zarządzenie nr 17 z dnia 20.01.2017 r., na mocy których parki narodowe podległe Ministerstwu oraz parki narodowe i nadleśnictwa podległe Komitetowi zobowiązane zostały do tworzenia stref ochronnych, nie tylko wokół gniazd i tokowisk ptaków wpisanych do CzKU, ale i wokół stanowisk innych gatunków leśnej flory i fauny wpisanych do CzKU. W takich strefach zakazane jest prowadzenie cięć, usuwanie martwego drewna, tworzenie plantacji leśnych i w ogóle sadzenie lasu, a także prowadzenie działalności rekreacyjnej.

Należy podkreślić, że do 2016 r. działania mające na celu tworzenie stref ochronnych dla rzadkich gatunków flory i fauny zostały przeprowadzone planowo tylko w PN „Homilszańskie Lasy” w 2011 r. Ogółem utworzono tam 260 stref ochronnych stanowisk rzadkich gatunków roślin i zwierząt, w tym 52 strefy dla rzadkich gatunków ptaków.

Popularyzacja kampanii i jej uczestnicy

Inicjatorami kampanii utworzenia stref ochronnych dla rzadkich gatunków flory i fauny są: Kijowskie Centrum Ekologiczno-Kulturalne, Ekoprawo-Kijów i Ukraińskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Olbrzymiej pomocy metodycznej udzielił dr Stanisław Witer – zastępca dyrektora ds. naukowych PN „Homilszańskie Lasy”. Natomiast organizacyjnego wsparcia udzieliło kierownictwo Departamentu Ochrony Przyrody i Departamentu Zasobów Naturalnych Ministerstwa Ekologii i Zasobów Naturalnych Ukrainy, Państwowego Komitetu Gospodarki Leśnej Ukrainy, kijowski obwodowy zarząd gospodarki leśnej i łowieckiej, a także ornitolodzy z Kijowa (A. Panczuk) i obwodu żytomierskiego. 

Ukraińskie Towarzystwo Ochrony Ptaków wydało specjalny folder o tworzeniu stref ochronnych, Oleg Listopad opublikował artykuł w gazecie „Kurier Urzędowy”, KCE-K umieściło w Internecie wiele materiałów na ten temat, a także skierowało pisma z propozycją utworzenia stref ochronnych do wszystkich parków narodowych, obwodowych zarządów gospodarki leśnej i łowieckiej, nadleśnictw znajdujących się w strukturze Państwowej Agencji Leśnej Ukrainy. Pisma trafiły także do Ministerstw Obrony oraz Polityki Rolnej Ukrainy. W sumie wysłano ponad 400 pism.

Efekty wprowadzenia ochrony strefowej

Na dzień 8 lipca 2017 r. strefy ochronne wokół miejsc występowania rzadkich flory i fauny utworzyły 4 obwodowe zarządy gospodarki leśnej i łowieckiej (z 22 takich instytucji w Ukrainie), 1 rezerwat biosfery (Karpacki), 1 regionalny park krajobrazowy (Meżreczenski), 3 parki narodowe znajdujące się w systemie Państwowej Agencji Leśnej Ukrainy (z 6 parków podlegających tej strukturze), 34 parki narodowe będące w administracji Ministerstwa Ekologii i Zasobów Naturalnych Ukrainy (z 37 parków administrowanych przez to ministerstwo), 1 leśna stacja doświadczalna (Bojarska) i 23 nadleśnictwa (z 270).

W efekcie utworzonych zostało 2671 stref ochrony, w tym dla rzadkich gatunków roślin – 964 strefy, dla rzadkich gatunków zwierząt – 1720 stref, z czego 1206 dla ptaków. Dla porównania w Polsce, wg stanu na 2008 r., istniało 3060 stref ochronnych wokół gniazd i tokowisk rzadkich gatunków ptaków.

Wyżej opisana praca została wykonana na zasadzie wolontariatu, bez grantów.

Braki i ryzyka kampanii

Niestety ukraińscy botanicy i zoolodzy, w tym ornitolodzy, z wyjątkiem pracujących w parkach narodowych i Karpackim Rezerwacie Biosfery, praktycznie nie wzięli udziału w kampanii. Za to niektórzy z nich znaleźli czas na to, by w Internecie krytykować naszą pracę. Jak należało się spodziewać niemal zupełnie pasywni okazali się leśnicy. Strefy utworzyło tylko 18% obwodowych zarządów gospodarki leśnej i łowieckiej i 7,4% nadleśnictw znajdujących się w systemie Państwowej Agencji Leśnej Ukrainy. Nadleśnictwa wojenne i rolne (a jest ich 43) w ogóle nie zareagowały na potrzebę tworzenia stref ochronnych.

Najaktywniej pracował Karpacki Rezerwat Biosfery i parki narodowe pozostające w systemie Ministerstwa Ekologii i Zasobów Naturalnych Ukrainy (90% parków), a także parki narodowe pozostające w systemie Państwowej Agencji Leśnej Ukrainy (50% parków). Przy czym 5 „ministerialnych” parków narodowych tworzyło strefy tylko dla gatunków roślin, zaś 4 parki narodowe – tylko dla przedstawicieli fauny. 

Do słabych stron przeprowadzonych działań można zaliczyć sytuacje, kiedy to leśnicy tworzyli strefy chronione w miejscu, gdzie nie było stanowisk gatunków chronionych (obwód kijowski), oraz to, że niektóre parki narodowe do tej pory nie wiedzą, jakie rzadkie gatunki ptaków żyją na ich terenie. I tak, Park Narodowy „Hołosijiwski” do tej pory nie stworzył stref ochronnych wokół gniazd rzadkich ptaków chronionych, mimo że badania przeprowadzone w końcu maja br. przez ornitologa S. Witera (przy współpracy z Kijowskim Centrum Ekologiczno-Kulturalnym) pokazały, że w Parku tym znajdują się dziesiątki gniazd rzadkich gatunków ptaków, w tym tych, które zostały wpisane do CzKU.

Ryzyka związane z kampanią dotyczą obaw niektórych ornitologów, że jeśli poprosi się leśników o utworzenie strefy ochronnej wokół gniazda rzadkiego ptaka, to mogą oni (aby nie tworzyć tej strefy) po prostu wyciąć drzewo i zniszczyć gniazdo. Z drugiej jednak strony, to samo gniazdo leśnicy mogą zniszczyć podczas normalnych cięć sanitarnych z powodu niewiedzy.

Niestety nie we wszystkich parkach narodowych udało się utworzyć strefy ochronne. Dotyczy to przede wszystkich tych parków, które nie posiadają na własność ziemi, którą administrują. W niektórych parkach narodowych, np. w PN „Dżaryłgaczski”, druga z instytucji – nadleśnictwo, która posiada ziemię parkową na własność –  po prostu odmówiło parkowi utworzenia stref ochronnych.

Wnioski

W czasie przeprowadzenia pierwszego etapu kampanii udało się:

1. Przygotować podstawy prawne dla systemowego i celowego tworzenia stref ochronnych w Ukrainie.
2. Utworzyć sieć stref ochronnych w wielu obwodach Ukrainy. Przy odpowiedniej inicjatywie oddolnej sieć tę można rozszerzać i dopracowywać.
3. W pierwszym etapie tworzenia stref ochronnych leśnicy, zoolodzy i botanicy mieli bardzo skromny udział.
4. Tworzenie takich fragmentów chronionych, jak strefy ochronne, w strefach rekreacyjnych i gospodarczych parków narodowych lub krajobrazowych pozwala de facto na poszerzanie strefy ochrony ścisłej o kolejne, najcenniejsze przyrodniczo obszary. I tak, w Parku Narodowym „Synewir”, dzięki strefom powierzchnia obszarów ściśle chronionych powiększyła się o 1047 ha, w PN „Werchowyńskim” – o 183 ha, w PN „Hołosijiwskim” – o 50 ha, a w PN „Homilszańskie Lasy” strefy ochronne zajmują ok. 7 tys. ha.
5. Z uwagi na to, że pośród rzadkich gatunków zwierząt, wokół miejsc występowania których należy tworzyć strefy ochronne jest niemało takich, które uważane są w społeczeństwie za „szkodniki” czy zwierzęta „nieczyste” (węże, nietoperze, ptaki drapieżne). Zatem szczególnie ważny okazuje się także edukacyjny charakter kampanii tworzenia stref ochronnych.

Propozycja działań zwiększających efektywność kampanii

1. W chwili obecnej podstawy prawne (zgodnie z Zasadami sanitarnymi w lasach Ukrainy) ma przede wszystkim tworzenie stref ochronnych wokół gniazd i tokowisk ptaków wpisanych do CzKU. Listę gatunków należy poszerzyć o wszystkie leśne gatunki zwierząt i roślin wpisanych do CzKU, a także gatunków wpisanych do załącznika II Konwencji Berneńskiej (dotyczy to przede wszystkim ptaków drapieżnych). Należy to zrobić poprzez wprowadzenie zmian do Kodeksu Leśnego Ukrainy. Konieczne jest także wprowadzenie w strefach ochronnych zakazu rębni gospodarczych.
2. W związku z tym, że nadleśnictwa i obwodowe zarządy gospodarki leśnej niechętnie tworzą strefy ochronne, pojawia się potrzeba, aby takie strefy były tworzone poprzez uchwałę miejscowych rad (obwodowych, miejskich, wiejskich).
3. W celu zachęcenia leśników do tworzenia stref ochronnych należy nagradzać wyróżniające się leśnictwa specjalnymi dyplomami, a informację o tym rozpowszechniać w Internecie oraz popularyzować pośród nich ideę korzyści, jakie przynosi tworzenie stref ochronnych przy wprowadzeniu międzynarodowych standardów certyfikacji leśnej w tych nadleśnictwach.
4. Należy zorganizować stały monitoring stref.
5. Należy przeprowadzić aktywną kampanię informacyjną pośród zoologów, botaników, władz, leśników, społeczności lokalnych o konieczności tworzenia stref ochronnych.
6. Należy wymagać, aby Ministerstwo Ekologii i Zasobów Naturalnych Ukrainy wprowadziło punkt dotyczący kontroli tworzenia stref ochronnych do harmonogramu kompleksowych kontroli prowadzonych w parkach narodowych.
7. Gniazda rzadkich gatunków ptaków, wskazane przez leśników, w miarę możliwości należy sprawdzać z udziałem ornitologów.

Władimir Borejko

Kijowskie Centrum Ekologiczno-Kulturalne

Tłumaczenie: Krzysztof Wojciechowski

Źródło: Borejko W., 2018, Efekty pierwszego etapu tworzenia stref ochronnych wokół miejsc występowania rzadkich gatunków flory i fauny w Ukrainie, Humanitarny Ekologiczny Żurnal, t. 20, nr 4(67), ss. 20-23; ecoethics.ru/itogi-1-go-etapa-sozdaniya-ohrannyih-zon-vokrug-mest-obitaniya-redkih-vidov-floryi-i-faunyi-v-ukraine/