Rewolucja, relacja, regeneracja – Odra z osobowością prawną

Od 31 stycznia do końca kwietnia 2025 r. Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „Czysta Odra” musi zebrać 100 tysięcy podpisów, aby projekt ustawy o uznaniu Odry za osobę prawną wszedł pod obrady sejmu. Szansą na ochronę rzeki jest zastosowanie coraz bardziej popularnego rozwiązania, jakim jest nadanie praw elementom natury. Wszystko po to, by zapewnić pokrzywdzonej Odrze skuteczną ochronę.

Przyroda, w tym przypadku druga najdłuższa rzeka w Polsce, może stać się podmiotem prawa, a człowiek będzie mógł występować w jej imieniu. Po trzech latach przygotowań, te trzy miesiące intensywnej pracy wolontariuszek i wolontariuszy mają szansę pokazać moc sprawczą oddolnej inicjatywy obywatelskiej i wpłynąć na przyszłość nie tylko Odry, ale również postrzegania i funkcjonowania ekosystemów wszystkich rzek w kraju. Brzmi jak utopia? To projekt realnej zmiany.

Rzeka po katastrofie

Niełatwo zapomnieć tego widoku, jakim epatowały nas media w dniach po katastrofie z sierpnia 2022 r. Pierwszymi świadkami byli wędkarze, którzy alarmowali o ogromnych liczbach nieżywych ryb, małży, ślimaków znajdowanych nad brzegiem Odry. Od tej pory widmo kolejnej katastrofy wciąż wisi nad Odrą. To, czy znów dojdzie do masowej śmierci organizmów wodnych, zależy od wrażliwości rzeki, intensywności zasolenia, poziomu wód, temperatury powietrza, a także tego, czy warunki będą sprzyjać zakwitom „złotych alg”¹. A to przecież nie koniec. Tzw. „specustawa odrzańska”, potencjalny plan rewitalizacji Odry po skutkach katastrofy, dał przepustkę do dalszego uprzedmiotowiania rzeki, traktowania jak drogi wodnej, a nie żywego organizmu. Wystarczy przypomnieć, że polskie rzeki podlegają pod zarząd Ministerstwa Infrastruktury, a nie Ministerstwa Środowiska i Klimatu. Rozczarowująca jest także – zdaniem ekspertów – nowelizacja tej ustawy ze stycznia 2025 r., która niewiele nowego wnosi w sprawie rzeczywistej ochrony². Pozostawia na przykład kwotę 5 groszy kary za kilogram soli zrzucanych do rzeki.

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie potwierdził, że po katastrofie w 2022 r. Wody Polskie działały na Odrze nielegalnie³. Podpisana w 2023 r. umowa na monitoring rzek o wartości 250 mln zł została zerwana – prokuratura prowadzi śledztwo w sprawie przekroczenia uprawnień⁴. Do dzisiaj nikt nie odpowiedział za katastrofę na Odrze w 2022 r.

Zanieczyszczenia pochodzące ze ścieków przemysłowych i odwadniania kopalń wpływają do Odry bez ograniczeń. Gdy dodamy do tego wiedzę płynącą z raportu Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska z 2023 r. o tym, że ponad 98% rzek w Polsce jest w złym stanie, obraz nie rysuje się optymistycznie⁵. Na początku 2025 r. Komisja Europejska opublikowała raport, z którego wynika, że odsetek wód powierzchniowych znajdujących się w dobrym stanie spadł w Polsce z 31% do 8,5% w ciągu sześciu lat. 3/4 tych zbiorników stanowią rzeki i to w ich przypadku nastąpił największy spadek – z liczby 4586 do 3161 (utraciliśmy więc ponad 30% powierzchni czystych rzek)⁶. To nie koniec wyliczeń. Poza stanem fizycznym wody, przeobrażeniu ulega nadodrzański krajobraz, rzeka jest przekształcana, by stać się korytem pod żeglugę.

Tymczasem prawo unijne ulega zmianie i te zmiany obowiązują także Polskę. Do połowy 2026 r. Komisji Europejskiej mają zostać przedstawione Krajowe Plany Odbudowy Zasobów Przyrodniczych, które przewidują m.in. odbudowę naturalnej łączności rzek oraz naturalnych funkcji powiązanych z nimi równin zalewowych. Te plany nakładają także „obowiązek usunięcia sztucznych barier, a następnie utrzymania naturalnej łączności rzek i naturalnych funkcji powiązanych równin zalewowych”⁷. Oznacza to konieczność podjęcia konkretnych działań nie tylko dla Odry. Czas mija, cząstkowe rozwiązania są niewystarczające, a wydolność systemu wykonawczego ochrony środowiska powolna i nikła. Czy nadchodzi zatem konieczność legislacyjnej rewolucji?

Prawo do swobodnego przepływu

Przyroda posiada niesamowite zdolności regeneracyjne. Aby ekosystem Odry mógł się odrodzić, potrzebne są „wstrzymanie budowy regulacyjnej, poprawa monitoringu, rozpoczęcie renaturyzacji, nieingerowanie i wdrożenie rozwiązań mających na celu zminimalizowanie spływu biogenów i zrzutów wód zasolonych z przemysłu i zakładów górniczych”⁸ – mówią o tym m.in. specjaliści z Uniwersytetu Szczecińskiego. Koalicja Ratujmy Rzeki i Czas na Odrę wydały raport „Społeczny Plan odnowy Odry”⁹ podkreślając, że w trybie pilnym należy m.in. odbudować siedliska różanki poprzez reintrodukcję małży, a wszystkie działania powinny wspierać nieingerowanie w naturalne procesy odbudowy ekosystemu. To oznacza także rezygnację z budowy jakichkolwiek stopni wodnych, wszelkich regulacji i umocnień brzegowych, a w dalszym kroku renaturyzację.

Co zatem można zrobić, aby wyegzekwować systemową ochronę i opiekę nad Odrą dla ułatwienia jej regeneracji, a także skutecznie ukrócić nadużycia? Pomysł przyniósł Robert Rient, pisarz, szaman i aktywista, który zaraz po katastrofie odrzańskiej zwołał Plemię Odry, niezależną grupę wolontariuszek i wolontariuszy, dzieląc się pomysłem, aby Odra stała się – na wzór rzeki Whanganui w Nowej Zelandii – rzeką z osobowością prawną. Spółki, fundacje i korporacje mają swoją podmiotowość prawną, dlaczego nie ma jej mieć rzeka?

Plemię Odry od trzech lat działa na rzecz popularyzacji idei nadania Odrze osobowości prawnej. „Ja jestem rzeką, a rzeka jest mną” mówiły w filmowym apelu do rządu publicznie znane osoby, by okazać swoją solidarność z rzeką po katastrofie. W kwietniu 2023 r. zorganizowano Wielki Marsz dla Odry¹⁰ od źródeł do ujścia, w styczniu 2024 r. największą w Polsce kampanię na rzecz rzeki „50 przepływów dla Odry”, akcję uświadamiającą i oswajającą z ideą prawnej osoby-rzeki. 31 stycznia 2025 r. marszałek sejmu uznał zawiązanie się Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej i przyjął do sejmu projekt ustawy przygotowanej przez prof. Jerzego Bieluka, dr. Stanisława Kordasiewicza i Roberta Rienta¹¹. Aby projekt ustawy trafił pod obrady, potrzeba zebrać 100 tysięcy podpisów poparcia.

Odra – czytamy w projekcie ustawy – ma mieć m.in. „prawo do istnienia, swobodnego przepływu, naturalnej ewolucji jako ekosystem i pełnienia funkcji niezbędnych w ramach tego ekosystemu, zachowania rodzimej różnorodności biologicznej, regeneracji swoich zasobów, zasilania oraz bycia zasilaną przez warstwy wodonośne i dopływy”¹². Nad zabezpieczeniem tych naturalnych praw będzie czuwał Komitet Reprezentantów wraz z Radą Naukową.

Odra ma także: „prawo do ochrony przed nieuprawnioną ingerencją”. W imieniu Odry, podmiotu prawnego, będzie można występować przed sądem, tak jak w przypadku osoby małoletniej. To rozwiązanie umożliwi pociągnięcie do odpowiedzialności podmioty zakłócające jej dobrostan.

Presja czasu, aby zapewnić przyrodzie w Polsce właściwe warunki odnowy oraz uchronić przed dewastacją i katastrofami, powinna skłonić do natychmiastowych zmian sposobu jej traktowania. A jeśli nie ma możliwości właściwego egzekwowania prawa oznacza to, że systemowo trzeba spojrzeć z nowej perspektywy, traktując naturę jak partnera. Takie rozwiązanie, jakie ma szansę ochronić Odrę w całości, może się stać dobrym przykładem do naśladowanie w przypadku innych wrażliwych podmiotów naturalnych.

Chroniąc naturę chronimy samych siebie

Innowacje na gruncie społecznym mogą budzić opór. Jednak w świecie, którego trwanie zależne jest od regeneracji obszarów naturalnych, zaskakiwać nie powinien pomysł nadania rzece osobowości prawnej. W tym miejscu warto przywołać działania współczesnego Ruchu Praw Natury (Rights of Nature). W Ekwadorze w 2008 r. prawa Pachamamy – Matki Ziemi do egzystencji i poszanowania cykli życiowych, zostały zagwarantowane w konstytucji. Człowiek w tym kontekście jest częścią natury i sam stanowi naturę. Tak pojmowane relacyjne prawa natury stoją w kontrze do hierarchicznych założeń prawa ochrony środowiska.

Choć – jak na razie – Ruch na rzecz Praw Natury znany jest przede wszystkim ze swoich dokonań dla rzek, to – jak podaje Ecojurisprudence – na świecie prowadzone są działania dla wielu różnych podmiotów, ogółem ponad 500¹³. Wśród nich znajdują się rozwiązania konstytucyjne, prawa stanowe, czy nadawanie osobowości prawnej. O niektórych z nich głośno było również w świecie zachodnim. Po 140 latach negocjacji rdzennych Maorysów z rządem w sprawie zapewnienia nowozelandzkiej rzece Whanganui całkowitej ochrony, stała się ona pierwszą na świecie, która otrzymała w 2017 r. osobowość prawną. Whanganui jest jednym z wielu podmiotów prawnych w Nowej Zelandii, a system reprezentantów i strażników rzeki stał się odniesieniem dla innych regulacji prawnych na świecie, jak na przykład dla rzeki Magpie w Kanadzie, która zyskała osobowość prawną w 2021 r.

Europa także ma się już czym pochwalić. Pierwszym naturalnym podmiotem prawa stała się słonowodna laguna Mar Menor w Hiszpanii, która osobowością prawną posiada od 2022 r. Przypadek tej wody z rejonu Murcji był podobny do odrzańskiego, gdyż świadomość ludności w dziedzinie ochrony przyrody podniosła dopiero masowa śmierć ryb. Hiszpanie, by uratować lagunę, zawiązali inicjatywę oddolną i zebrali ponad 600 tysięcy podpisów poparcia dla projektu ustawy, w wyniku czego Mar Menor zyskała gwarancję ochrony.

Innym sposobem potraktowania praw natury jest bezprecedensowa interpretacja niemieckiego sędziego z Erfurtu, Martina Borowsky’ego, który w tak zwanej „aferze dieslowej” zinterpretował Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej, w taki sposób, aby rozszerzyć ochronę poza ludzi i obejmując nią „osoby ekologiczne”. Wyrok w tej sprawie zapadł w sierpniu 2024 r.¹⁴ Takiej interpretacji prawa brakowało. Możemy zatem za sędzią Borowskym, który brał udział w tworzeniu Karty Podstawowych Praw UE, stosować pojęcie „osoba ekologiczna”, przyjmując, że pojawia się we właściwym czasie.

Nie rewolucja, a wyrównanie szans

„To nie jest wielka rewolucja – mówi Stanisław Kordasiewicz w rozmowie z Robertem Rientem w ramach »Przepływów dla Odry« – bo pora, aby prawo się zrewidowało, pora na wyrównanie szans, zasad gry”¹⁵.

Odra wraz ze swoją drogą do morza to potężny ekosystem, który obecnie ma ograniczone naturalne prawa do wylewania i swobodnego przepływu, a także regeneracji.

Odra jako osoba ekologiczna – moglibyśmy dopowiedzieć – o statusie publicznym, powinna móc w drodze prawnej dochodzić swoich praw. Nie trzeba szczególnie gimnastykować wyobraźni, by uświadomić sobie, jak mocno życie na Ziemi zależne jest od wody. Umyka nam fakt, że jesteśmy naturą i jako istoty ludzkie potrzebujemy czystej wody do picia – dostęp do niej jest wszak prawem człowieka. Na szczęście upowszechnianie się Ruchu na rzecz Praw Natury, aktywizm świadomościowy, głęboka ekologia, czy proste, nienazwane bycie w naturze dają nadzieję, przywracają utracone więzi. Nadzieję daje także to, że w sukurs przychodzi prawo, które daje nowe możliwości, wyznacza nowe ścieżki.

Mumta Ito, Brytyjka i europejska liderka Ruchu Praw Przyrody, na konferencji „Nature’s Rights: The Missing Piece of the Puzzle” w marcu 2017 r. w Parlamencie Europejskim, zauważyła: „Istnieje głęboka wada w naszym systemie prawnym, który traktuje żywe istoty jako przedmioty lub własność, podczas gdy traktuje korporacje – formę własności – jako podmioty prawa z osobowością prawną i prawami. To napędza paradygmat ekonomiczny, który jest połączony z niszczeniem natury. Jeśli mamy oddzielić naszą gospodarkę od niszczenia przyrody, potrzebujemy prawa, które uznaje wewnętrzną wartość przyrody. Sposobem na osiągnięcie tego jest osobowość prawna, uznanie praw natury i ramy prawne, które są zgodne z ekologią w celu podtrzymania życia”¹⁶. Ten mocny głos wybrzmiewa w uzasadnieniu projektu ustawy¹⁷.

Zatem nadawanie praw elementom natury i całym ekosystemom dla jednych może się jawić jako rewolucja, a dla innych to konieczny proces, który już się dzieje. To dojrzały namysł nad wyrównaniem szans.

Jeśli uda się uznać Odrę za osobę prawną, będzie to wielki krok ku społeczeństwu regeneracyjnemu. Aby tak się stało, weź długopis i podpisz się pod projektem ustawy. Wejdź też na stronę ustawa.osobaodra.pl i zostań wolontariuszką/wolontariuszem. Na e-maila otrzymasz niezbędne dokumenty, w tym kartę do zbierania podpisów.

Dobrosława Grzybkowska-Lewicka

Dobrosława Grzybkowska-Lewicka – miłośniczka dzikiej przyrody, wędrówek i głębokiego namysłu. Doktorka nauk humanistycznych, wiceprzewodnicząca Rady Fundacji Osoba Odra, członkini Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej „Czysta Odra”. Mama.

Strona kampanii: ustawa.osobaodra.pl
Strona Plemienia Odry: osobaodra.pl

Przypisy:
1. Czy katastrofa w Odrze wpłynie na zmianę podejścia do rzek?, WWF Polska, wwf.pl/czy-katastrofa-w-odrze-wplynie-na-zmiane-podejscia-do-rzek.
2. Katarzyna Kojzar, Inwestycje widmo, grosze za zrzuty solanki. Poznaliśmy projekt nowelizacji specustawy odrzańskiej, 01.02.2015, oko.press/specustawa-odrzanska-duze-nadzieje-wielkie-rozczarowanie.
3. Katarzyna Nowak, Regulacja Odry była nielegalna. Możliwe, że konieczne będą rozbiórki, 30.01.2025, zielona.interia.pl/wiadomosci/polska/news-regulacja-odry-byla-nielegalna-mozliwe-ze-konieczne-beda-roz,nId,20946580.
4. Zbigniew Borek, Miało być ćwierć miliarda na monitoring jezior i rzek. Wszystko poszło w gwizdek. PiS nas tak urządził, 07.08.2024, polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/2265907,1,mialo-byc-cwierc-miliarda-na-monitoring-jezior-i-rzek-wszystko-poszlo-w-gwizdek-pis-nas-tak-urzadzil.read.
5. Syntetyczny raport z klasyfikacji i oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych wykonanej za 2019 rok na podstawie danych z lat 2014-2019, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa 2020, gios.gov.pl/images/dokumenty/pms/monitoring_wod/Synteza_ocena_stanu_wod_powierzchniowych_2014-2019r.pdf.
6. Magdalena Cedro, UE/ Komisja Europejska: znacząco pogorszył się stan wód powierzchniowych w Polsce, naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C106495%2Cue-komisja-europejska-znaczaco-pogorszyl-sie-stan-wod-powierzchniowych-w.
7. Rozporządzenie (UE) 2024/1991 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 czerwca 2024 r. w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych i zmiany rozporządzenia (UE) 2022/869, eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=OJ:L_202401991.
8. Agnieszka Szlauer-Łukaszewska, Łukasz Ławicki, Jacek Engel, Ewa Drewniak, Karol Ciężak, Dominik Marchowski, Quantifying a mass mortality event in freshwater wildlife within the Lower Odra River: Insights from a large European river, „Science od the Total Environment”, Volume 907, 10.01.2024, sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0048969723065257?via%3Dihub.
9. Roman Żurek, Karol Ciężak, Społeczny plan odnowy Odry – raport z badań ichtiofauny i malakofauny po zatruciu Odry w 2022 r. oraz analizy w zakresie wybranych biologicznych elementów jakości wód powierzchniowych wraz z propozycją działań naprawczych, Fundacja Ekorozwoju, Koalicja Ratujmy Rzeki, Koalicja Czas na Odrę, Kraków 2024, ratujmyrzeki.pl/dokumenty/SPOLECZNY_PLAN_ODNOWY_ODRY_raport_final_druk.pdf.
10. Robert Rient, Odra osobą prawną. Trwa pierwsza w Polsce kampania uznania rzeki za osobę prawną, „Dzikie Życie”, 2023, nr 7-8, dzikiezycie.pl/archiwum/2023/lipiec-sierpien-2023/odra-osoba-prawna-trwa-pierwsza-w-polsce-kampania-uznania-rzeki-za-osobe-prawna.
11. Projekt Ustawy o uznaniu osobowości prawnej rzeki Odry, ustawa.osobaodra.pl/projekt-ustawy.
12. Tamże.
13. Eco Jurisprudence Monitor, ecojurisprudence.org/initiatives/?_ejm_eco_jurisprudence=rights-of-nature.
14. German District Court ruling recognizing Rights of Nature via the Charter of Fundamental Rights of the European Union, „Eco Jurisprudence Monitor”, ecojurisprudence.org/initiatives/germany-district-court-of-erfurt-ruling-recognizing-rights-of-nature-through-the-charter-of-fundamental-rights-of-the-european-union/.
15. 19. z 50 PRAWO: czy uznanie jednej rzeki w Polsce za osobę prawną jest sprawiedliwe?, youtube.com/watch?v=cWGyBOUoZxc.
16. Nature’s Rights: The Missing Piece of the Puzzle European Parliament, Brussels, 29 March 2017, s. 1-2, files.harmonywithnatureun.org/uploads/upload52.pdf, tłum. Stanisław Kordasiewicz).
17. Stanisław Kordasiewicz, Uzasadnienie projektu Ustawy o uznaniu osobowości prawnej rzeki Odry, ustawa.osobaodra.pl/uzasadnienie-projektu-ustawy/.