Intersekcjonalność głębokoekologiczna

Od Redakcji:

Po publikacji felietonu „Intersekcjonalność” autorstwa Ryszarda Kulika, zamieszczonego w wydaniu 3/2021, do redakcji trafiły dwa listy polemiczne napisane przez Krystynę Lewińską i Piotra Trzaskowskiego. Dodatkowo zamieszczamy artykuł o intersekcjonalności napisały Annę Gierlińską.

Wszystkie te teksty oraz artykuł Ryszarda Kulika, w którym odnosi się do polemik Krystyny Lewińskiej i Piotra Trzaskowskiego, prezentujemy w jednym bloku.

Intersekcjonalność głębokoekologiczna

Do napisania niniejszego artykułu skłoniła mnie lektura felietonu Ryszarda Kulika „Intersekcjonalność” z marcowego numeru „Dzikiego Życia”. Ponieważ wiele osób mogło, czytając wspomniany tekst, rzeczywiście zetknąć się z określeniem intersekcjonalność po raz pierwszy, uważam że warto przyjrzeć się genezie, znaczeniu tego terminu i sposobowi w jaki funkcjonuje w różnych dyskursach. Przedstawię też związki intersekcjonalności z głęboką ekologią i Praktyką Ponownego Połączenia Joanny Macy oraz moje spojrzenie na te kwestie.

Intersekcjonalność

Twórczynią pojęcia intersekcjonalność¹ jest Kimberlé Crenshaw – czarnoskóra feministka i badaczka nauk o rasie. Sam termin funkcjonował początkowo wyłącznie w kontekście naukowym, z czasem przeniknął do dyskursu aktywistycznego i instytucji publicznych, a następnie do języka debaty politycznej. Z każdym poszerzaniem jego kontekstu, znaczenie nieco się zmieniało, a niekiedy rozmywało. Obecnie można wyróżnić trzy sposoby rozumienia pojęcia intersekcjonalności:

1. Metoda w badaniach naukowych.

W tym kontekście intersekcjonalność jest interdyscyplinarną perspektywą badawczą. Oznacza krzyżowanie się różnych, nakładających się na siebie form dyskryminacji i opresji (dyskryminacja krzyżowa, od jęz. angielskiego intersection – skrzyżowanie) gdy np. czarnoskóre kobiety doświadczają zarazem seksizmu i rasizmu. Istotnym przesłaniem intersekcjonalności jest, zaakcentowanie że różne formy dyskryminacji współzależą od siebie nawzajem i nie są sumą poszczególnych dyskryminacji: czarnoskóre kobiety doświadczają seksizmu inaczej niż kobiety białe, a rasizmu inaczej niż czarni mężczyźni – ich doświadczenie jest czymś innym niż dodanie do siebie rasizmu i seksizmu. Obecnie intersekcjonalne badania dotyczą tak różnych obszarów jak orientacje seksualne, płeć, status ekonomiczny i wiele innych. Intersekcjonalność w naukowym kontekście oznacza badanie tych zależności.

2. Praktyka inkluzywności w życiu społeczno-politycznym.

To przede wszystkim dokładanie starań, by tworzone przestrzenie (np. aktywistyczne) były przyjazne dla osób bez względu na ich przynależność do konkretnej grupy społecznej. To również uważność na różnorodność potrzeb poszczególnych osób. W tym kontekście ważnym postulatem jest radykalna empatia: wrażliwość na dyskryminacje i stawanie konsekwentnie zawsze po stronie osoby doświadczającej opresji czy przemocy. Innym ważnym aspektem jest podmiotowość i sprawstwo, co oznacza oddawanie przestrzeni grupom osób, których sprawa dotyczy i włączanie zainteresowanych osób w procesy podejmowania decyzji. Więcej o praktyce intersekcjonalności pisze Krystyna Lewińska w artykule „Nowy aktywizm bez »narzędzi pana«” w bieżącym numerze „Dzikiego Życia”.

3. Intersekcjonalność jako postawa.

W najszerszym kontekście, który łączyłby dwa poprzednie, moja propozycja definicji brzmiałaby następująco: „Intersekcjonalność to takie podejście i postawa, w której poszukuje się różnic i podobieństw oraz wspólnych źródeł tego, w jaki sposób grupy wyszczególnione ze względu na np. tożsamość płciową i seksualną, pochodzenie, niepełnosprawność lub pełnosprawność, wiek czy przynależność gatunkową doświadczają i są poddawane dyskryminacji, opresji, wykluczeniu i przemocy. To uważność na to, w jaki sposób poszczególne aspekty tożsamości i rodzaje dyskryminacji współzależą od siebie oraz rozpoznawanie tych zjawisk w codziennym życiu”.

Podejście to często wykracza poza analizę dyskryminacji, by szukać współzależności i wspólnych źródeł społeczno-politycznych problemów. Przykładowo szukanie podobieństw między patriarchatem a stosunkiem człowieka do przyrody czy wskazywanie na neoliberalizm jako na przyczynę zarówno presji na środowisko, jak i osłabienia praw pracowniczych. 

Intersekcjonalność głębokoekologiczna

Celowo w mojej propozycji definicji intersekcjonalności wymieniam przynależność gatunkową jako jedną z cech, ze względu na którą doświadcza się przemocy i poszerzam znaczenie tego terminu o istoty inne niż ludzie. Myślę, że takie spojrzenie jest przydatne w rozumieniu relacji ludzi z innymi zwierzętami. Dyskryminacja i przemoc ludzi wobec innych zwierząt ma różne wymiary i jest wybiórczą opresją. Niektóre gatunki uznawane są za zasługujące na np. opiekę medyczną i wolność od wszelkiej przemocy, inne za gatunki, które można zabijać i zjadać. To, w jaki sposób myślimy o istotach pozaludzkich, jakie obowiązuje prawo i praktyka prawna uzależnione jest od kontekstu kulturowego w taki sam sposób, jak opresja wobec różnych grup ludzi jest kształtowana kulturowo.

Jednocześnie praktyka intersekcjonalności raczej nie poszukuje grup, które mają być winne opresji, a próbuje wskazywać na kontekstowość różnych jej form. Widzi zarazem jej źródło w systemach – patriarchacie i kapitalizmie, a także w utartych schematach myślenia, stereotypach i głęboko zakorzenionych nieuzasadnionych przekonaniach, które stoją u podstaw tych systemów.

Jeśli intersekcjonalność rozumiemy jako praktykę i postawę, możemy wyszczególnić określone wartości, które jej przyświecają. Są one zbieżne z wartościami istotnymi dla głębokiej ekologii, m.in.:

• Równość i wynikająca z niej inkluzywność, będące podstawą postawy intersekcjonalnej są formą biocentryzmu, przekonania o radykalnej równości i upodmiotowieniu wszystkich istot;
• Radykalna empatia oznaczająca widzenie osoby wraz z jej trudnościami, wynikającymi z braku pewnych przywilejów czy doświadczanej dyskryminacji koreluje z współodczuwaniem – kategorią kluczową dla głębokiej ekologii;
• Otwartość, ciekawość i elastyczność rozumiane jako gotowość do rezygnacji z ocen oraz widzenia szerokich powiązań i dostrzegania kontekstów charakteryzują zarówno intersekcjonalność, jak i postawę głębokoekologiczną.

Przyszłość

Gdy myślimy o przyszłości naszym wyobrażeniom o niej często towarzyszy nadzieja i lęk. Praktyka Ponownego Połączenia Joanny Macy ukazuje nadzieję jako aktywne działanie i rozpoznanie tego, czego pragniemy, potrzebujemy, do czego chcemy dążyć i w jakim świecie chcemy żyć². Praktykowanie aktywnej nadziei to uświadomienie sobie ważnych wartości, które chcemy realizować i tym samym wcielać je w życie.

To wspieranie przyszłości, na którą mamy nadzieję – zadanie szczególnie istotne teraz, w obliczu szeregu zachodzących równolegle i nakładających się fal kryzysów: epidemicznego i ekologicznego, katastrofy klimatycznej oraz fali faszyzmu. Oczywiście powinniśmy zrobić wszystko by zapobiec tym falom kryzysów i ich konsekwencjom. Jasne jest jednak, że wszystkich skutków nie jesteśmy w stanie wyeliminować i będą one uderzać w grupy, które już są najbardziej dyskryminowane. Są to zarówno istoty inne niż ludzie, jak i mniejszościowe grupy społeczne. W kontekście polskich uwarunkowań ostatnich lat to zwłaszcza osoby LGBT+.

Sprzeciw wobec opresji i przemocy wymierzonej w najsłabsze grupy jest realizacją tych wartości, które dla intersekcjonalności i dla głębokiej ekologii są najważniejsze: empatii i współodczuwania zamiast oceniania, szacunku dla podmiotowości każdej czującej istoty oraz radykalnej równości i afirmacji różnorodności wpisanych w biocentryzm.

W świetle coraz bardziej niepokojących doniesień naukowych o wielkim wymieraniu gatunków, postępujących zmianach klimatu i naturalnych katastrofach łatwo zgubić z pola widzenia ludzkie cierpienie. Jednak kształt przyszłości tworzymy teraz i jeśli pragniemy aby była sprawiedliwa i wolna od przemocy – taki świat potrzebujemy tworzyć już teraz.

Jeśli bowiem postawimy sobie za cel wyłącznie zatrzymanie katastrofy klimatycznej, może okazać się, że obudzimy się w dystopii Gilead³ – państwa totalitarnego i okrutnego, a przecież bardzo proekologicznego. Jakkolwiek więc będzie wyglądać nasz aktywizm warto działać tak, aby w czasach kryzysów nikogo nie zostawić samej.

Anna Gierlińska

Anna Gierlińska – doktor filozofii, trenerka, facylitatorka Praktyki Ponownego Połączenia; inicjatorka i trenerka Akademii Głębokiej Ekologii – kursu dla osób działających aktywistycznie.